Poznań jest jednym z najstarszych miast Polski. Powstał u zarania państwowości, około X wieku, stając się jednym z najważniejszych ośrodków władzy pierwszych Piastów. Prawa miejskie otrzymał 23 kwietnia 1253 roku. Wraz z nimi pojawili się miejscy urzędnicy – rajcy i ławnicy. Miasto potrzebowało godnej siedziby, w której mogliby pracować. Niedługo po otrzymaniu praw miejskich powstał w Poznaniu pierwszy ratusz.
Ratusz w Poznaniu – gotyckie początki
Trudno dzisiaj ustalić dokładną datę budowy poznańskiego magistratu, ponieważ pozostały po nim tylko gotyckie piwnice. Jego budowę zakończono już być może w drugiej połowie XII wieku za czasów dynastii Piastów. Pierwsza udokumentowana wzmianka o reprezentacyjnej budowli pojawia się natomiast w 1313 roku. Pewne jest to, że pierwszy ratusz powstał w okresie panowania Wacława II Czeskiego, znajdował się na rynku niedaleko starszych od niego kościołów i był jednopiętrowym budynkiem wzniesionym na planie kwadratu. Służył jako miejsce obrad i sądów sprawowanych przez miejskich urzędników, w jego murach znajdowało się również archiwum, w którym przechowywano dokumenty i pieczęcie miejskie.
W XV wieku, pod rządami Jagiellonów, Poznań rozwijał się i bogacił. W tym okresie przeprowadzona została pierwsza rozbudowa miejskiego ratusza, w czasie której postawiono wieżę. Miało to miejsce pod koniec wieku, natomiast w latach 1504-1508 dokonano pierwszej przebudowy wnętrz. Pamiątką tego wydarzenia są dwa portale z datą 1508. Pierwsze z licznych nieszczęść dotknęło budynek w 1536 roku. Wtedy to w mieście wybuchł wielki pożar, który strawił również siedzibę miejskich urzędników.
Renesansowa przebudowa i katastrofy
Szybka rekonstrukcja przeprowadzona została w latach 1540-42, jednak jej efekty nie były zachwycające – wieża groziła zawaleniem. W niecałe dziesięć lat później przystąpiono do gruntownego remontu. Miasto zawarło umowę z pochodzącym z Włoch architektem Janem Baptystą di Quadro. Prace trwały od 1550 do 1560 roku. W tym czasie budynek został podwyższony o jedno piętro i rozbudowany w kierunku zachodnim. Dodano do niego attykę i bardzo charakterystyczną, trzykondygnacyjną loggię. Zmienił się również styl budynku – z gotyckiego na renesansowy.
Remont wieży był też doskonałą okazją do dodania nowego, bardzo prestiżowego w tamtej epoce elementu – zegara. Zamówiono go u mistrza ślusarskiego Bartłomieja Wolffa z Gubina. Urządzenie zamontowano w 1551 roku. Nowy czasomierz wyposażony był w trzy tarcze i jedną pół-tarczę, a dodatkowo posiadał ruchomą rzeźbę przedstawiającą dwa koziołki, trykające się rogami przed każdą pełną godziną. Cieszył mieszkańców Poznania przez ponad stulecie, aż do 1675 roku, kiedy to w wieżę uderzył piorun, niszcząc precyzyjne urządzenia.
Piętnaście lat trwała odbudowa całej wieży, która osiągnęła wysokość 90 metrów. Niestety, po 35 latach, w 1725 została ona zniszczona ponownie, tym razem przez huraganowe wiatry. Pod koniec wieku, w latach 1781-84, poznański ratusz został ponownie przebudowany – tym razem na wniosek Komisji Dobrego Porządku. Wygląd budynku po przebudowie zbliżony był do tego, który podziwiamy dzisiaj, a największą zmianą był nowy, klasycystyczny hełm wieży.
W czasie tego gruntownego remontu pojawiło się wiele nowych elementów dekoracyjnych. Przede wszystkim wieża zyskała nowy styl – zwieńczona została klasycystycznym hełmem, który zaprojektował znany warszawski architekt Bonawentura Solari. Na wschodniej elewacji pojawiły się portrety Jagiellonów autorstwa malarza Franciszka Cieleckiego. Pod środkową wieżyczką wieńczącą loggie wymurowano kartusz z inicjałami króla Zygmunta Augusta. Jednak najbardziej widoczną zmianą było dodanie na samym szczycie wieży białego orła z rozłożonymi skrzydłami mającymi dwa metry szerokości.
Wojna i współczesność
Poznański ratusz przetrwał w nienaruszonym stanie ponad 125 lat. Dopiero w latach 1910-13 przeprowadzono w nim kolejne prace remontowe. Niestety, w czasie ich trwania barbarzyńsko zniszczono renesansowe polichromie. Niemcy zastąpili je czarnym boniowaniem, które miało bardziej podkreślić poważny charakter budynku. Niewątpliwym plusem renowacji był za to powrót na wieżę długo nieobecnych koziołków.
Pierwsza wojna światowa obeszła się z budynkiem łaskawie. Niestety, podczas drugiej ratusz poważnie ucierpiał. W czasie ciężkich walk o Poznań w 1945 roku prawie całkowicie zawaliła się wieża. We wnętrzu wybuchła natomiast bomba fosforowa wzniecając niszczycielski pożar. Odbudowa ratusza zajęła kolejne dziewięć lat po zakończeniu działań wojennych. Budowla odzyskała renesansowy charakter, na wieżę powróciły koziołki, a jej szczyt ponownie zwieńczył orzeł, który przetrwał wojnę w ukryciu.
Najnowszy remont miał miejsce na przełomie XX i XXI wieku. Dzięki niemu poznańskiemu ratuszowi przywrócono wygląd przypominający dzieło Jana Baptysty di Quadro. Po raz kolejny zmodernizowano również koziołki, dodając nowoczesne mechanizmy sterujące ich ruchem. Dzisiaj poznański ratusz jest nie tylko atrakcją architektoniczną. Mieści się w nim również oddział Muzeum Historii Miasta Poznania, a codziennie w południe odgrywany jest z niego hejnał.
Ratusz w Poznaniu – legendy
Ponad siedemsetletnia historia poznańskiego ratusza obfitowała w wiele wydarzeń, z których kilka trafiło do legend związanych z tym miejscem. Dwie najsłynniejsze dotyczą koziołków oraz powstania miejskiego hejnału.
Król kruków i hejnał Poznania
W tej drugiej głównym bohaterem jest Bolko, syn trębacza, który ratuje rannego kruka. W zamian za opiekę ptak daje mu złotą trąbkę. Po jakimś czasie Bolko widzi z wieży nadciągającą obcą armię, która chce zająć Poznań. Przypomina sobie trąbkę, dmie w nią, a w odpowiedzi na zew przybywają chmary kruków, które przepędzają wrogich wojowników. Okazuje się, że uratowany ptak był Królem Kruków i w ten sposób odwdzięczył się człowiekowi. Niestety, w czasie zamieszania trąbka spada z wieży i nie można było jej już znaleźć. Pozostaje za to melodia hejnału, który do dzisiaj odgrywany jest z ratuszowej wieży. Pamiątką po tej legendzie jest też symbol kruka, używany w emblematach lotniczych jednostek wojskowych związanych z Poznaniem.
Waleczne koziołki
Najbardziej znaną poznańską legendą jest jednak ta o koziołkach. Dawno temu, kiedy ukończony został pierwszy zegar na wieżę, zorganizowano ucztę z tej okazji. Młody kuchcik spalił przygotowywaną na nią sarnią pieczeń i obawiając się gniewu swojego mistrza, ukradł z podmiejskiej łąki dwa małe koziołki. Niestety, uciekły mu one i wdrapały się na szczyt wieży. Tam zaczęły biegać i trykać się rogami. Ten widok tak rozbawił władze Poznania i zaproszonych gości, że darowali winę kuchcikowi, a same koziołki nie zostały zjedzone, ale pozostały na wieży ratusza, gdzie można je oglądać do dzisiejszego dnia.
Wygląd
Ratusz poznański znajduje się na Starym Rynku. Jest to dziesięciokondygnacyjna budowla zwieńczona okazałą wieżą. Od strony frontowej widoczny jest jego najbardziej charakterystyczny element – trzypiętrowa, bogato zdobiona loggia. Budowlę zaprojektowano pierwotnie w stylu gotyckim, jednak później została przebudowana w stylu renesansowym. Najbardziej znany budynek Poznania swoim frontem zwrócony jest w stronę rynku i rzeki Warty.
Ozdobna loggia
Zdobienia samej loggi nawiązują do historii – starożytnej oraz polskiej, podkreślając renesansowy charakter elewacji. Na parterze, pomiędzy łukami arkad, znajdują się wizerunki przedstawiające alegorie cnót – cierpliwość, roztropność, miłość, sprawiedliwość, wiarę i nadzieję, męstwo oraz umiarkowanie. Obok nich umieszczono też portrety dwóch wielkich kobiet starożytności – Kleopatry i Lukrecji. Z kolei nad pierwszym piętrem umieszczono medaliony przedstawiające wybitne postacie z tego okresu. Wśród nich znajdziemy między innymi Archimedesa, Wergiliusza, Homera, Horacego, Spartakusa i Brutusa. Na trzech stronach fasady ratusza umieszczono też wiele łacińskich maksym i cytatów pochodzących z Biblii.
Najważniejsze pomieszczenia ratusza
Najstarszą częścią poznańskiego ratusza są jego piwnice pochodzące z przełomu XIII i XIV wieku. Zbudowano je na planie kwadratu w stylu gotyckim. Pierwotnie były jednym pomieszczeniem ze stropem opartym na pojedynczej kolumnie. Obecnie podzielono je na cztery części. Na przestrzeni dziejów znajdowały się tu magazyny, więzienie wraz z salą tortur, a w końcu restauracja. Nad piwnicą umieszczone jest zbudowane w renesansowym stylu piętro. Niestety z jego pierwotnych pomieszczeń zachowało się tylko jedno. Na tym poziomie mieściło się dawniej archiwum miejskie.
Wielka Sala
O wiele bardziej okazałe jest pierwsze piętro budynku. To tutaj mieściła się dawniej siedziba władz miejskich. Obradowały one w Wielkiej Sali zwanej też Wielką Sienią – pięknie zdobionym, renesansowym pomieszczeniu przykrytym sklepieniem żaglastym opartym na dwóch filarach. W umieszczonych w nim kasetonach można podziwiać polichromowane stiuki przedstawiające postacie ze starożytności, a także herby Polski, Litwy, Sforzów, Habsburgów i samego Poznania.
W kolejnych umieszczono całą galerię zwierząt prawdziwych i mitycznych – słonie, lwy, nosorożce, pegazy i gryfy. Towarzyszą im starożytne bóstwa symbolizujące ciała niebieskie – Słońce, Księżyc i znane planety do Saturna. Bardzo ciekawymi zabytkami architektonicznymi Wielkiej Sali są dwa portale z umieszczoną na nich datą 1508. Piwnice, ceglany fragment wieży i portale są nielicznym świadectwem tak wczesnej historii ratusza. W pomieszczeniu można obejrzeć również zabytkowy, wenecki globus pochodzący z 1688 roku oraz popiersia cesarzy rzymskich z III i IV wieku.
Sala Królewska
Sala Królewska pełniła dawniej równie ważną rolę, co Wielka Sala. Tu obradowała Rada Miejska Poznania. Niestety, w czasie drugiej wojny światowej pomieszczenie zostało całkowicie zniszczone. Odbudowano je w 1954 roku, przenosząc do niego zabytki z epoki z innych budynków. I tak renesansowy kominek został wzięty z rozebranego budynku Wagi Miejskiej, a portal z kamienicy Stary Rynek 87. Ozdobą sali była kolekcja królewskich portretów, które niestety również nie przetrwały wojny. Zastąpiono je nowymi, pochodzącymi ze zbiorów Muzeum Narodowego.
Sala Sądowa
W tej sali, jak sama nazwa wskazuje, odbywały się sądy miejskie. Jej renesansowe sklepienie lustrzane przetrwało do naszych czasów, a wraz z nim zdobiące je polichromie, z których najstarsze pochodzą z XVI stulecia. Na jednej ze ścian przedstawiono alegoryczne obrazy znanych wtedy kontynentów – Europy, Afryki, Azji i Ameryki. Na kolejnym ściennym malowidle zatytułowanym Aeropagus Maioris Poloniae możemy podziwiać alegorię Sądu Ziemskiego z 1726 roku, której twórcą jest Wacław Graff.
Orzeł z wieży ratuszowej
Na zakończenie wycieczki po budynku ratusza, warto wspomnieć o orle wieńczącym jego wieżę. Jego obecna, druga wersja, zbudowana jest z nitowanych arkuszy blachy miedzianej pomalowanej na biało. Rzeźba ma wymiary 1,8 na 2 metry i przedstawia orła z rozpostartymi skrzydłami.
Bardzo ciekawe jest jej wnętrze – zgromadzono w nim różne pamiątki historyczne z okresu budowy, a potem kolejnych konserwacji ozdoby. Wśród nich znalazły się fragmenty wieży zegarowej zniszczonej w 1725 roku. Na początku drugiej wojny światowej orzeł został zdjęty z wieży przez niemieckich okupantów. Miał trafić do Berlina, ale po wielu perypetiach i zmianach miejsca pobytu, pozostał jednak w Poznaniu. Po wyzwoleniu ponownie trafił tam, gdzie przynależy – na ratuszową wieżę.
Zobacz również:
