Już od czasów starożytnych ludzie upamiętniali ważne zwycięstwa wojenne i bohaterskich dowódców budując dla nich łuki i bramy triumfalne. Tradycja ta odżyła w Europie pod koniec XIX wieku – w tym okresie w wielu miastach ponownie pojawiły się budowle tego rodzaju. Do najsłynniejszych z nich należą łuki triumfalne zbudowane na polecenie Napoleona w Paryżu oraz Brama Brandenburska w Berlinie. Ta ostatnia szybko stała się symbolem miasta, a potem i całego państwa niemieckiego.
Średniowieczna brama miejska
Średniowieczny Berlin otoczony był murem obronnym, w którym znajdowało się kilka bram wjazdowych. W latach trzydziestych XVIII stulecia został on zastąpiony murem celnym, pozwalającym na sprawne egzekwowanie opłat kupieckich. W miejscu jednej z jego bram, prowadzącej do Brandenburga, powstała w 1734 roku poprzedniczka Bramy Brandenburskiej. Z upływem czasu i rozwojem miasta zaistniała potrzeba rozbudowy miejskich fortyfikacji i ich bram. Historia Bramy Brandenburskiej rozpoczyna się, kiedy to Król Prus Fryderyk Wilhelm II zlecił zaprojektowanie i wybudowanie nowej, o wiele okazalszej bramy otwierającej szlak do Brandenburga. Zadania podjął się królewski architekt Carl Gotthard Langhans, którego neoklasyczne kościoły, pałace i okazałe domy zachwycały mieszkańców Śląska, Berlina, Poczdamu. Prace budowlane trwały trzy lata i już roku 1791 nowa budowla została oddana do użytku.
Ku chwale Prus i ich króla
Warto tu wspomnieć o symbolice Bramy Brandenburskiej. Zleceniodawca budowy, król Fryderyk Wilhelm II, bezpośrednio przed jej powstaniem dokonał brutalnej inwazji i podporządkował Prusom Niderlandy, zmuszając je do stworzenia sojuszu z Prusami i Wielką Brytanią. Nowa brama miała być symbolem tego wymuszonego pokoju – stąd jej pierwotna nazwa – Brama Pokoju. Sam Fryderyk Wilhelm II zafascynowany był życiem i czynami antycznego bohatera – Peryklesa, do którego chętnie się porównywał. Chciał być zapamiętany jako światły władca dominującego mocarstwa, które zaprowadziło pokój wśród sąsiadów i im przewodziło. Architekt Carl Gotthard Langhans dopasował koncepcję architektoniczną do wymagań swojego władcy. Stworzył budowlę w stylu neoklasycznym wzorowaną na propylejach ateńskiego Akropolu, monumentalną i nawiązującą do epoki Peryklesa – złotego wieku tego miasta.
Położenie i wygląd Bramy Brandenburskiej
Brama Brandenburska położona jest w zachodniej części centrum Berlina pomiędzy Placem Paryskim (Pariser Platz) a parkiem Tiergarten. W pobliżu, na północy, znajduje się siedziba niemieckiego parlamentu – Reichstagu. Na zespół bramny kompleksu składa się główna brama triumfalna oraz dwa położone po jej bokach mniejsze budynki z kolumnadami, w których dawniej mieściły się siedziby celników. Główna część bramy ma szerokość 65,5 metra, głębokość jedenastu i wysokość 26 metrów. Zbudowano ją z dwóch rodzajów piaskowca wydobywanego między innymi w okolicach Lwówka Śląskiego.
Brama Brandenburska zbudowana jest na bazie dwóch rzędów po sześć kolumn, między którymi jest pięć przejazdów. Środkowy z nich jest najszerszy i dawniej przejazd nim był zarezerwowany jedynie dla członków rodziny cesarskiej i ważnych gości państwowych. Kolumny mają wysokość piętnastu metrów, zbudowano je w stylu doryckim z rowkowaniem jońskim. Pomiędzy rzędami kolumn znajdują się ceglane ściany – same kolumny nie byłyby w stanie unieść ciężaru górnego poziomu budowli. Znajduje się na nim pomieszczenie o powierzchni 250 metrów kwadratowych, z którego można wyjść na dach budynku. W klasycznej bramie triumfalnej z przodu powinien znajdować się trójkątny fronton. W Bramie Brandenburskiej fronton ma kształt prostokąta, natomiast na jego elewacji umieszczono trójkątne schody. Gmach ozdobiony jest licznymi rzeźbami nawiązującymi do symboliki starożytnej, z których najważniejszą funkcję pełni umieszczona na szczycie Kwadryga.
Burzliwe dzieje Kwadrygi
Główną ozdobą wieńczącą Bramę Brandenburską jest Kwadryga – czterokonny rydwan rzymski powożony przez boginię zwycięstwa Wiktorię. Uskrzydlona bogini trzyma w ręce symbol zwycięstwa w kształcie krzyża otoczonego wieńcem liści dębowych, z siedzącym na szczycie orłem w koronie z rozpostartymi skrzydłami. Rzeźbę zaprojektował niemiecki artysta Johann Gottfried Schadow, któremu pomagał specjalista z Poczdamu Koehler. Prace nad posągiem rozpoczęły się w 1789 roku i trwały cztery lata. Do końca trwały dyskusje czy dzieło ma pozostać miedziane, czy też pozłacane. Zdecydowano się jednak na pierwszą wersję i w połowie 1793 roku Kwadryga zwieńczyła szczyt Bramy Brandenburskiej, szybko stając się jednym z najważniejszych symboli Berlina i pruskiej potęgi.
Jedak już 13 lat później Prusy przegrały bitwę pod Jeną i do miasta wkroczyły wojska francuskie. Na rozkaz Napoleona Kwadryga została rozebrana i przewieziona do Paryża. Na Bramie Brandenburskiej pozostał jedynie sterczący pręt mocujący, który swoim widokiem przypominał berlińczykom o niedawnej klęsce. W stolicy Francji rzeźba spędziła osiem lat. W 1814 roku nastąpiła zmiana sytuacji na froncie i klęska Napoleona. Prusacy zdobyli Paryż 31 marca 1814 roku. Niewiele później do Berlina wyruszył transport wiozący z powrotem najważniejszy element Bramy Brandenburskiej. Wkrótce zamienił się on w pochód triumfalny – Kwadryga witana była przez tłumy mieszkańców miast, które mijał konwój. Po dotarciu do celu i niezbędnych renowacjach we wrześniu 1814 roku wróciła na swoje dawne miejsce. Największą zmianą po powrocie z Paryża było wyrzeźbienie nowego znaku zwycięstwa oraz zamiana wieńca laurowego na żelazny krzyż.
Brama Brandenburska – Herkules, Mars, Minerwa
Brama Brandenburska jest bogato zdobiona. W jej różnych częściach znajdują się okazałe płaskorzeźby i rzeźby nawiązujące do antycznych bogów i bohaterów. Pod Kwadrygą umieszczony jest relief zaprojektowany przez Bernharda Rode, a wykonany przez Conrada Nicolausa Boya i Christiana Ungera. Przedstawia on szereg postaci, w tym Herkulesa, boginie zwycięstwa Nike, obfitości Euporię, mądrości Uranię i pokoju Eirene. Pierwotnie planowano też stworzenie drugiego reliefu po przeciwnej stronie budowli, jednak planów tych nigdy nie zrealizowano. Na belkowaniu umieszczonych jest 16 kwadratowych reliefów również nawiązujących do starożytności. Pokazano na nich spór centaurów z Lapitami, który od wieków był alegorią walki cywilizacji z barbarzyńcami. Jego berlińska wersja w roli tych pierwszych stawiała oczywiście Prusy.
Na ścianach pomiędzy kolumnami powstało 20 płaskorzeźb, których tematyką są bohaterskie czyny Herkulesa, w tym jego dwanaście legendarnych prac. Stworzono je już po wybudowaniu bramy i oddaniu jej do użytku. Możemy podziwiać na nich herosa zabijającego centaura Nessosa, lwa nemejskiego, smoka Ladona, hydrę lernejską, walczącego z centaurami, chwytającego byka kreteńskiego i przyjmowanego na Olimp. Dzieło stworzyło dziesięciu różnych rzeźbiarzy, a jego projekt wykonał Bernharda Rode. Czyny greckiego bohatera mają nawiązywać do życia Fryderyka Wielkiego. W zewnętrznych ścianach po obu stronach bramy znajdują się dwie nisze zajmowane przez posągi przedstawiające rzymskich bogów – Marsa i Minerwę. Bóg wojny przedstawiony został w pozycji siedzącej, w hełmie rzymskiego legionisty, z mieczem chowanym do pochwy. Bogini mądrości i opiekunka bram siedzi, trzymając w jednej dłoni włócznię, a w drugiej opartą na ziemi tarczę. Oba posągi ukończono w 1794 roku, a ich twórcami byli Karl Wichmann i Johann David Meltzer. Rzeźba Minerwy została zniszczona w czasie drugiej wojny światowej i obecnie na miejscu oryginału znajduje się kopia z lat pięćdziesiątych XX wieku.
„Pokój Ciszy”
W północnej części Bramy Brandenburskiej znajduje się bardzo ciekawe, wyciszone pomieszczenie przeznaczone do medytacji i refleksji. Jest ono wzorowane na „Pokoju Ciszy”, który stworzył drugi sekretarz ONZ Dag Hammarskjöld w nowojorskiej kwaterze głównej tej organizacji. Jego zadaniem jest oddzielenie użytkownika od zgiełku wielkiego miasta i danie mu wytchnienia na chwilę zastanowienia niezakłóconego hałasem. Jedyną ozdobą pokoju jest gobelin autorstwa Ritty Hager i płaskorzeźba przedstawiającego człowieka przykładającego palec do ust w uniwersalnym geście nakazującym ciszę. Poniżej umieszczono napis „cisza” po niemiecku i w języku Braille’a. Pokój Ciszy jest również uniwersalnym symbolem pokojowej współpracy pomiędzy różnymi religiami i narodami.
„Panie Gorbaczow…”
Od momentu powstania Brama Brandenburska stała się jednym z najważniejszych miejsc na mapie Berlina i symbolem państwa pruskiego, a potem niemieckiego. Odbywały się pod nią uroczystości związane z wojennymi triumfami i zmianą władz jak choćby procesja zorganizowana przez narodowych socjalistów 30 stycznia 1933 roku. Budowla stała się później osią hitlerowskiej propagandy przedstawiającej Berlin jako światową stolicę Tysiącletniej Rzeszy Niemieckiej. W czasie drugiej wojny światowej miasto szturmowane przez wojska radzieckie zostało w poważnym stopniu zniszczone. Podobny los spotkał Bramę Brandenburską – rozbita została duża część znajdujących się na niej rzeźb, w tym Kwadryga. Restauracja bramy odbyła się po II wojnie światowej, w roku 1956 kiedy, to wspólnym staraniem obu części Berlina wykonano jej odlew z gipsowej kopi, utworzonej jeszcze w czasie wojny.
Pięć lat później w bezpośrednim sąsiedztwie Bramy Brandenburskiej zbudowany został Mur Berliński – symbol podziału na Wschód i Zachód nie tylko miasta, ale i całego świata. Przez kolejne lata wizerunek Muru i Bramy często gościł w czołówkach wiadomości na całym świecie jako miejsce, w którym spotykają się dwie wrogie sobie potęgi. Pod Bramą Brandenburską przemawiali prezydenci wielu państw – najsłynniejsze było wystąpienie Ronalda Reagana, który w 1987 roku zaapelował do władz radzieckich o zniesienie światowego podziału pamiętnymi słowami – „Panie Gorbaczow, niech pan zburzy ten mur!”. Życzenie amerykańskiego prezydenta ziściło się błyskawicznie – już dwa lata później telewizje całego świata pokazywały stutysięczny tłum Niemców z obu państw świętujących uroczyste otwarcie Bramy Brandenburskiej i upadek Muru Berlińskiego i trwającego ponad 40 lat podziału globu na wrogie sobie Wschód i Zachód. Wkrótce potem zburzone zostały także pozostałe umocnienia graniczne. Otwarta ponownie brama od tamtego momentu stanowi symbol zjednoczenia państwa niemieckiego i upadku ideologii socjalisty.
Zobacz również:
