Pochodzący z arystokratycznego rodu Wojciech Kossak był jednym z najbardziej znanych polskich malarzy przełomu XIX i XX wieku. Tworzył dzieła o tematyce militarno-historycznej, w tym monumentalne panoramy z najbardziej znaną, gigantyczną Panoramą Racławicką, którą można do dzisiaj podziwiać Muzeum Narodowym we Wrocławiu.
Z rodziny artystów
Wojciech Horacy Kossak herbu Kos przyszedł na świat kilka minut przed północą 31 grudnia 1856 roku w Paryżu. Chwilę później urodził się jego brat-bliźniak Tadeusz, który jednak według metryki był już o rok młodszy. Bracia przyszli na świat w szlacheckiej rodzinie o bogatych korzeniach artystycznych. Ich ojciec Juliusz był znanym malarzem specjalizującym się w tematyce historycznej i wiernych portretach koni. Swoje drugie imię Wojciech otrzymał po ojcu chrzestnym — Francuzie Horacym Vernecie, również malarzu i grafiku.
Rodzina wkrótce przeniosła się do Warszawy, a kilka lat później do Krakowa. W stolicy Kossak ukończył sześć klas gimnazjum, dalszą naukę kontynuował w krakowskim Gimnazjum św. Anny. W artystycznej atmosferze domu szybko zainteresował się sztuką. Życie szlacheckiej rodziny biorącej często udział w polowaniach i spotkaniach w polskich dworkach pełnych koni szybko stało się inspiracją dla młodego artysty. Niebagatelny wpływ miała również twórczość Juliusza Kossaka i jego miłość do portretowania scen z udziałem konnicy. Wojciech Kossak uczył się malarstwa, zaczynając od malowania kopii obrazów ojca. Szybko jednak ujawnił się jego talent, który rozwijał w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych, będąc uczniem Władysława Łuszczkiewicza. W tym czasie powstały jego pierwsze dzieła w tym „Biust grecki” z 1871 roku.
Nauka za granicą i pierwsze sukcesy
Jesienią 1873 roku Kossak wyjechał do Prus, gdzie kontynuował studia artystyczne w tamtejszej Akademii Monachijskiej. Miłość do wojska i jazdy nie była tylko zainteresowaniem teoretycznym i artystycznym. W 1876 służył w Galicyjskim Pułku Ułanów, składając egzamin oficerski. W następnym roku odniósł pierwsze sukcesy artystyczne, jego dzieła wystawiono w Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie. W tym samym roku wyjechał do Paryża na studia w akademii Bonnata i Cabanela. Nie wspominał jednak miło tego wyjazdu. Od 1880 roku jego obrazy zaczęły pojawiać się w warszawskim Salonie Krywulta, a rok później w galerii Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych. W 1883 Wojciech Kossak powrócił do Krakowa, po drodze odwiedzając Wiedeń i wystawiając prace w tamtejszej galerii Künstlerhaus.
W tym okresie Kossak stał się znanym i cenionym artystą. Jego realistyczne, kunsztownie namalowane obrazy cieszyły się dużym powodzeniem także wśród koronowanych głów. Pokazana w Wiedniu „Artyleria w ogniu” została zakupiona przez Cesarskie Muzeum w Peszcie, z kolei obraz „Ordynans” znalazł się w Pradze, w muzeum Rudolphineu. Jednak największy zaszczyt spotkał malarza rok później — płótno „Atak austriackiej Landwehry” zakupił do jednego ze swoich zamków sam cesarz Franciszek Józef. To wydarzenie stało się początkiem ściślejszych związków Wojciecha Kossaka z dworem austriackim.
W 1887 artysta został zaproszony na polowanie organizowane dla władcy Austro-Węgier. Odbyło się ono pod Budapesztem, a jego rezultatem był obraz „Wyjazd na polowanie w Gödöllö”, przedstawiający grupę ruszających na łowy myśliwych na koniach, sforę psów, a w centralnej części samego cesarza. Płótno doskonale oddawało zamiłowanie polskiego malarza do scen z udziałem koni. Są one przedstawione w wielu dynamicznych pozach, w sposób bardzo szczegółowy i fotorealistyczny. Obraz spodobał się na austriackim dworze i otworzył Kossakowi drzwi do dalszych zamówień.
Duch patriotyczny
Wojciech Kossak zasłynął przede wszystkim z doskonałych obrazów przedstawiających działania wojenne. Pod koniec lat osiemdziesiątych XIX wieku namalował wiele płócien o tej tematyce. Wśród nich znalazła się również pierwsza wersja jednego z jego najsłynniejszych dzieł, czyli „Olszynki Grochowskiej”.
Trzeba pamiętać, że w tym okresie nie istniało państwo polskie, a wśród Polaków dominowały silne uczucia patriotyczne i niepodległościowe. Obrazy przedstawiające historię naszego kraju, wielkie sukcesy militarne, a nawet sceny z polskim wojskiem cieszyły się wielkim powodzeniem i pozwalały z nadzieją myśleć o przyszłości kraju. Kossak dobrze wpisał się w ten nurt, malując wiele scen, między innymi z wojen napoleońskich z udziałem polskich żołnierzy. Wśród najbardziej znanych płócien znalazły się „Bitwa o miasto”, „Sztab Skrzyneckiego”, „Samosierra” czy „Napoleon dekoruje T.Tyszkiewicza na polu bitwy pod Smoleńskiem”. W twórczości malarza nie zabrakło też odwołań do dalszej historii – „Jan III odbiera defiladę wojsk brandenburskich pod Wiedniem”, czy tematyki związanej z ukochanymi przez Kossaka końmi – „Królewska ujeżdżalnia za Stanisława Augusta”.
Panorama Racławicka
Jednak najsłynniejszymi dziełami polskiego malarza były monumentalne panoramy. One też zapewniły mu sławę, majątek i przychylność cesarskiego dworu w Berlinie. Artysta udał się do Prus pod koniec XIX stulecia. W tym okresie w Europie bardzo popularne stało się malarstwo panoramiczne, które idealnie nadawało się do przedstawiania wielkich scen batalistycznych. W 1892 roku inny znany polski malarz — Jan Styka — zaprosił Kossaka do prac nad dziełem mającym uczcić stulecie Insurekcji Kościuszkowskiej. Obraz miał przedstawiać bitwę pod Racławicami – słynne zwycięstwo Tadeusza Kościuszki nad wojskami rosyjskimi dowodzonymi przez generała Aleksandra Tormasowa.
Płótno zostało zamówione przez radę miasta Lwowa i miało być główną atrakcją Powszechnej Wystawy Krajowej odbywającej się w tym mieście. Artyści gruntownie przygotowali się do stworzenia tego ogromnego dzieła. Studiowali historyczną ikonografię przedstawiającą umundurowanie i wyposażenie wojsk z epoki, udali się na miejsce bitwy, dokładnie je studiując i robiąc wiele szkiców. Ich rezultatem była składająca się z czterech części „Mała Panorama Racławicka”.
Oczywiście tak monumentalne dzieło nie było tylko rezultatem pracy Styki i Kossaka. Zaproszono do niego wielu zdolnych, młodych malarzy, wśród nich Tetmajera, Bollera, Wodzinowskiego i innych. Największą część pracy wykonali Styka z Kossakiem, dzieląc się przestrzenią malarską po połowie, w praktyce jednak to ten ostatni zamalował największą część płótna. W czasie pracy i po jej zakończeniu trwało wiele sporów. Styka, jako inicjator przedsięwzięcia często pomniejszał rolę innych artystów, co niemalże doprowadziło do rękoczynów. Na szczęście jednak nie doprowadziło to do poważniejszych przerw w pracy i gotowa „Panorama Racławicka” została zaprezentowana publiczności w założonym terminie.
Początkowo obraz pozostawał we Lwowie, gdzie wybudowano dla niego specjalną rotundę. I nie ma w tym nic dziwnego — płótno ma piętnaście metrów wysokości i rozciąga się na prawie sto dwadzieścia. Bitwa pod Racławicami przedstawiona została w sposób historycznie dokładny, a jednocześnie artystyczny. Na obrazie znalazło się wiele scen toczących się w różnym czasie i miejscu, a wśród najbardziej znanych uczestników bitwy możemy podziwiać samego Kościuszkę, generałów Zajączka, Biegańskiego i Tyszeckiego, słynnego kosyniera Bartosza Głowackiego, a także dowódce Rosjan generała Tormasowa.
„Panorama Racławicka” ugruntowała sławę Wojciecha Kossaka i zachęciła go do tworzenia kolejnych dzieł tego rodzaju. Wraz z Julianem Fałatem namalował w Berlinie kolejne dzieło – „Przejście Napoleona przez Berezynę” przedstawiające odwrót armii Napoleona w czasie bitwy pod Borysowem. Obraz odniósł niesamowity sukces międzynarodowy — wystawiano go w Berlinie, Warszawie, Krakowie, Kijowie i Moskwie i wszędzie tam przyciągał tłumy odwiedzających. Niestety, do czasów współczesnych przetrwało z niego tylko kilka niewielkich fragmentów i czarno-białe fotografie całego płótna.
Opromieniony sławą Kossak stał się ulubionym malarzem cesarza Wilhelma II. Polski artysta, mieszkając w Berlinie, malował wiele obrazów na zamówienie. Nie porzucił oczywiście ulubionej tematyki miliatarnej, przedstawiając na płótnach kolejne bitwy. Za jedno z nich – „Odwrót Blüchera po bitwie pod Montmirail 1814” – mające wyraźnie antypruski wydźwięk Kossak otrzymał francuską Legię Honorową. Owocny i przynoszący spore dochody okres berliński zakończył się w 1901 roku po antypolskim przemówieniu Wilhelma II. Po nim polski malarz wyjechał do Krakowa.
Kolejne panoramy i słyżba ojczyźnie
Wojciech Kossak miał wiele pomysłów na kolejne panoramy. „Bitwa pod Piramidami” wystawiona w Warszawie spotkała się z chłodnym przyjęciem publiczności niezainteresowanej egzotyczną tematyką. Z kolei po „Bitwie pod Samosierrą” zostały jedynie cztery szkice. Artysta po powrocie z Berlina podróżował pomiędzy Krakowem i Wiedniem, gdzie miał swoją pracownię. W tym czasie powstało wiele jego najsłynniejszych dzieł, w tym „Krwawa niedziela w Petersburgu”. Niestety, oprócz wielkich dzieł o tematyce historycznej i batalistycznej, malował coraz więcej obrazów na zamówienie bogatych nabywców. Portrety, polowania, scenki rodzajowe zaczęły dominować w jego twórczości, powodując znaczne obniżenie wartości artystycznej obrazów. Nie zaszkodziło to jednak popularności — artysta wciąż cieszył się powszechnym uznaniem, wystawiając swoje dzieła w Wiedniu, Londynie, Rzymie, Paryżu, Krakowie, Lwowie i Łodzi.
Okres pierwszej wojny światowej malarz spędził, służąc czynnie w wojsku, głównie jako oficer sztabowy. Przy okazji pełnienia tej funkcji powstała cała seria portretów polskich dowódców i scenek z wojskowego życia. Tematykę tę Kossak kontynuował po zakończeniu działań wojennych. Wojsko polskie i sceny z życia żołnierzy stały się w tamtym okresie głównym tematem jego twórczości. Pojawiło się również bardziej swobodne podejście do nurtu militarystycznego — Kossak zaczął malować także sceny zalotów ułanów do wiejskich dziewcząt.
Od lat dwudziestych XX wieku regularnie zaczął odwiedzać Stany Zjednoczone, zwiedzając cały kraj. Zyskał sobie sławę doskonałego portrecisty — o jego usługi zabiegało wiele znanych osób — finansistów, polityków i gwiazd filmowych. Artysta malował nie tylko ich — wśród portretów znalazło się miejsce dla prostych farmerów i polskich emigrantów. Wdzięczna Polonia założyła stowarzyszenie The Kossak Art Society, którego celem było promowanie sztuki polskiego malarza na amerykańskiej ziemi.
Pomiędzy polską prowincją i Ameryką
W okresie międzywojennym Wojciech Kossak podróżował po kraju, odwiedzając dwory ziemiańskie i masowo tworząc na zamówienie portrety i sceny z dworskiego życia. W działalności tej pomagał mu syn Jerzy Kossak, z którym prowadzili w rodzinnej siedzibie, krakowskiej „Kossakówce” prawdziwą fabrykę obrazów. Wpłynęło to oczywiście znacząco na jakość artystyczną powstających w dużej liczbie płócien. Oprócz nich artysta stworzył jednak w latach dwudziestych i trzydziestych wiele wartościowych i słynnych dzieł.
Prace zlecały my często Muzeum Narodowe i Muzeum Wojska Polskiego. Wśród nich najbardziej znane i cenione są między innymi — kolejna odsłona „Olszynki Grochowskiej”, „Sowiński na szańcach Woli”, „Husaria polska przed Janem III pod Wiedniem” czy „Rapsodia ułańska”. W 1928 roku powstał też jeden z najbardziej rozpoznawalnych obrazów Kossaka – „Portret Józefa Piłsudskiego na Kasztance” przedstawiającego Marszałka dowodzącego Legionami.
Legenda malarstwa batalistycznego
Ostatnie lata życia malarz spędził w Krakowie, wciąż tworząc nowe obrazy. W czasie niemieckiej okupacji hitlerowcy proponowali mu namalowanie portretów między innymi Hansa Franka, ale artysta odmówił. Niedługo potem, 29 lipca 1942 roku, zmarł w domu w otoczeniu rodziny. Wojciech Kossak namalował setki płócien o różnorodnej tematyce. Od tych największych i najbardziej znanych jak „Panorama Racławicka”, aż po produkowane na zamówienie portrety polskiej szlachty. Stał się najbardziej znanym twórcą malującym realistyczne sceny batalistyczne.
Obrazy Kossaka znajdują się w wielu znanych muzeach i kolekcjach prywatnych. Za swoje zasługi, nie tylko w dziedzinie artystycznej, otrzymał wiele najwyższych odznaczeń państwowych, Wśród nich Order Orła Białego, Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, francuski Krzyż Kawalerski Legii Honorowej, pruskie Order Królewski Korony i Order Orła Czerwonego oraz austro-węgierski Order Franciszka Józefa. Był członkiem wielu organizacji artystycznych i państwowych, w tym Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych i Towarzystwa Artystów Polskich.
Zobacz również:
- Edvard Munch – życie, twórczość i sylwetka artysty
- Jan Vermeer – geniusz malarski. Poznaj jego historię
