Edvard Munch – życie, twórczość i sylwetka artysty

Edvard Munch to najbardziej znany norweski malarz, twórca niezapomnianych dzieł ekspresjonistycznych. Jego najsłynniejszy obraz zatytułowany „Krzyk” jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych obrazów świata, który na stałe zagościł we współczesnej popkulturze. Sztuka Muncha była odzwierciedleniem jego licznych lęków i obsesji i być może dzięki temu tak głęboko zapada w pamięć każdego odbiorcy.

Mroczne dzieciństwo Edvarda Muncha

Edvard Munch urodził się 12 grudnia 1863 roku w małej norweskiej wiosce Ådalsbruk. Od momentu narodzin był dzieckiem słabym i chorowitym. Jego dzieciństwo naznaczone było dramatami, a liczna rodzina – przyszły malarz miał czwórkę rodzeństwa – wychowywała się w skromnych warunkach. Utrzymywał ją z pensji lekarza wojskowego ojciec Christian, jednak jego zarobki nie wystarczały na dostatnie życie. Wkrótce Munchowie przenieśli się do miasta Kristiania, gdzie zaczęło im się lepiej powodzić.

Kiedy Edvard Munch miał pięć lat, zmarła jego matka Laura. Był to tylko pierwszy z rodzinnych dramatów, które dotknęły przyszłego malarza. Wychowaniem dzieci zajął się Christian Munch wraz z ciotką Karen. Obsesyjnie religijny ojciec wprowadził w domu surowe, chrześcijańskie zasady, a jednocześnie czytał często dzieciom mroczne i pełne duchów dzieła Edgara Allana Poe.

Nic dziwnego, że od wczesnego dzieciństwa Edvard wyrastał w atmosferze lęku przed śmiercią i szaleństwem. Chorobę psychiczną zdiagnozowano u jednej z sióstr artysty, a ojciec też przejawiał pewne symptomy szaleństwa. Często chory przyszły malarz uciekał w świat marzeń i wcześnie odkrył w sobie talent i zamiłowanie do rysowania. W wieku 16 lat zaczął studiować w szkole technicznej. Porzucił ją jednak już po roku, decydując się na zostanie malarzem. Decyzja ta poróżniła go z ojcem, który uważał sztukę za mało istotną w życiu.

Zwrot ku malarstwu

W 1881 roku Edvard Munch rozpoczął naukę w Królewskiej Szkole Rysunku w Kristanii. Uczył się szybko i wcześnie dał się poznać wykładowcom jako bardzo utalentowany student. W dwa lata później miał już okazję pokazać swoje obrazy na pierwszej publicznej wystawie. W tym okresie związał się też z lokalną bohemą, której wiodącą postacią był Hans Jæger – norweski filozof, pisarz i anarchista. Część obrazów z tego okresu twórczości Muncha, głównie aktów, została zniszczona przez jego purytańskiego ojca.

W początkowym okresie twórczości Edvard Munch znajdował się pod wpływem impresjonistów i postimpresjonistów – Eduarda Maneta, Vincenta van Gogha czy Paula Gauguina. Szybko jednak doszedł do wniosku, że impresjonizm nie jest w stanie oddać na płótnie pełni uczuć. Hans Jæger namawiał norweskiego malarza do tworzenia osobistego „pamiętnika duszy”, który pozwoli zgłębić własne uczucia i stworzyć ich obraz.

„Chore dziecko”

Pierwszym obrazem Muncha bazującym na tej technice było „Chore dziecko”. Dzieło było ilustracją osobistej tragedii malarza. W 1877 roku na gruźlicę zmarła w wieku piętnastu lat jego starsza siostra Johanna Sophie. Artysta przedstawił ją z profilu, leżącą na łożu śmierci i patrzącą w ciemną kurtynę, prawdopodobnie symbolizującą śmierć. Obok widzimy pochyloną, starszą kobietę, utożsamianą przez ekspertów z ciotką Karen. Malowidło utrzymane jest w ciemnej, depresyjnej tonacji.

W ciągu kolejnych 40 lat Edvard Munch namalował w sumie sześć obrazów tej serii, różniących szczegółami i kolorystyką. „Chore dziecko” pokazano po raz pierwszy na wystawie jesiennej w Kristanii w 1886 roku, jednak wywołało ono bardzo negatywną reakcję krytyków i członków rodziny twórcy.

Paryż, Berlin i depresja

Kolejne lata norweski artysta spędzał, podróżując po Europie, dzieląc czas głównie pomiędzy Paryż i Berlin. Do stolicy Francji Edvard Munch przybył w 1889 roku w czasie trwania Wystawy Światowej. Jeden z jego obrazów został w czasie jej trwania pokazany w pawilonie Norwegii. Czas spędza, ucząc się w studio Léona Bonnata, jednak nie jest zadowolony. Bardziej ceni możliwość zwiedzania paryskich muzeów i obcowania z żywą sztuką Gauguina, van Gogha czy Toulouse-Lautreca.

W grudniu 1889 umiera ojciec artysty, który musi zatroszczyć się o utrzymanie rodziny. Rodzinna tragedia wpędza Edvarda Muncha w głęboką depresję. Prześladowany przez wspomnienia o zmarłych myśli nawet nad popełnieniem samobójstwa. „Żyję z cieniami zmarłych – mojej matki, siostry, dziadka, ojca… Zabić się i wszystko się skończy. Po co żyć?”. Wcześniej, latem 1889, maluje kolejny ze swoich słynnych obrazów – „Inger na plaży”. Niestety, on także nie zyskuje uznania w oczach ówczesnych krytyków.

Pierwsze sukcesy

Na początku lat dziewięćdziesiątych XIX wieku artysta wypracowuje swój charakterystyczny styl pełen ostro zarysowanych plam koloru i uproszczonych postaci ludzkich. W 1892 odbywa się kolejna wystawa jego prac w Kristanii, potem przychodzi zaproszenie do Berlina. Tam Edvard Munch pokazuje swoje obrazy na Verein Berliner Künstler. Po raz kolejny jego prace irytują krytyków, a wystawa zostaje zamknięta w tydzień po otwarciu.

Lata spędzone w Berlinie są jednak bardzo owocne dla malarza. Obraca się w międzynarodowym kręgu pisarzy, malarzy i krytyków. Poznaje Augusta Strindberga i Holgera Drachmanna. Czas spędza na twórczych spotkaniach w słynnej, artystycznej piwiarni „Zum schwarzen Ferkel”, gdzie poznaje Stanisława Przybyszewskiego oraz gwiazdę towarzystwa – jego żonę Dagny Juel-Przybuszewską. Jego przyjaciele, a także berlińskie lokale, często stają się tematem jego obrazów.

W latach 1891-93 maluje „Melancholię” – obraz, na którym przedstawia zamyślonego mężczyznę na tle nadmorskiej plaży. Dzieło powstało po nieudanym romansie przyjaciela artysty – Jappe Nilssena i zostało uznane przez krytyków za jego pierwszy obraz w stylu symbolizmu.

„Krzyk” – najsłynniejsze dzieło Muncha

W roku 1893 powstaje też „Krzyk”, który w przyszłości stanie się jednym z najbardziej rozpoznawalnych obrazów na świecie, spopularyzowany przez liczne, popkulturowe przeróbki. Na tle krwawego, nadmorskiego zachodu słońca, przedstawiona jest sylwetka krzyczącego mężczyzny. Uproszczona, skręcona z bólu, z dłońmi trzymającymi głowę przypominającą czaszkę, emanująca przerażeniem.

Dzieło uznano za symboliczne przedstawienie lęków współczesnego człowieka. Sam Edvard Munch wspominał, że podczas nadmorskiego spaceru o zachodzie słońca, doznał nagle uczucia przytłaczającego strachu. Znajomi poszli dalej, a on został sam na plaży, sparaliżowany wszechogarniającym lękiem. „Krzyk”, pomimo swojej uproszczonej formy, jest niezwykle uniwersalnym obrazem, wywołującym chyba u każdego kaskadę emocji.

„Śmierć w pokoju chorego” i kolejne obrazy Muncha

W tym samym roku zaczyna prace nad cyklem „Fryz życia” przedstawiającym w bardzo ekspresyjny sposób ludzkie uczucia, życie i śmierć. Ta ostatnia często jest tematem jego twórczości. Munch starał się pogodzić z narastającym szaleństwem i obawami towarzyszącymi mu od wczesnego dzieciństwa. W tym okresie tworzy również obraz „Śmierć w pokoju chorego” przedstawiający grupę ludzi zgromadzonych nad łożem zmarłego i opłakujących jego odejście. Stopniowo jego malarstwo staje się coraz bardziej znane. W maju 1896 na wystawie w Paryżu zaprezentowanych zostaje 60 prac Edvarda Muncha. Chociaż część krytyków nadal jest sceptycznie nastawiona, wystawa cieszy się dużym zainteresowaniem publiczności. Poprawia się też sytuacja materialna norweskiego malarza, który kupuje letnią posiadłość niedaleko Kristanii.

Przez cały czas dużo maluje. Powstają kolejne obrazy z cyklu „Fryz życia”, liczne akty kobiece, portrety przyjaciół i mecenasów, a także autoportrety artysty. W Berlinie projektuje scenografię do sztuk „Upiory” i „Heddy Gabler” Henryka Ibsena wystawianych w Deutsches Theater. Niestety, dają o sobie znać przeżycia z przeszłości. W 1908 roku artysta poddaje się leczeniu. Przyczyną jest alkoholizm i to, że jak sam wspomina „znajdował się na skraju szaleństwa”. Terapia odnosi pozytywny skutek, a Edvard Munch może wreszcie cieszyć się zasłużoną sławą. Zdobywa coraz większą popularność, odbiorcy i krytycy z uznaniem przyjmują jego kolejne prace, również muzea zaczynają je doceniać i skupować. Znacząco poprawia się jego sytuacja materialna.

Wiejskie odosobnienie

Ostatnie dwadzieścia lat życia Edvard Munch spędza w swojej wiejskiej posiadłości w Ekely. Zajmuje się malowaniem scen wiejskich, ale także wielu kobiecych aktów. Po dojściu nazistów do władzy jego dzieła zostają zakwalifikowane do kategorii „sztuki zdegenerowanej” i usunięte z niemieckich muzeów. Po inwazji Niemiec na Norwegię artysta po raz kolejny żyje w ciągłym strachu – tym razem o konfiskatę i zniszczenie jego twórczości. Edvard Munch zmarł na początku 1944 w wieku 80 lat.

Muzeum Muncha

Edvard Munch wszystkie swoje dzieła podarował miastu Oslo, chociaż jak sam mówił, robił to z niechęcią. Bardziej doceniany czuł się w Niemczech niż w swoim ojczystym kraju. W 1946 roku posiadłość malarza została odkupiona przez miasto. W 1963 roku otwarto natomiast Muzeum Muncha w Tøyen. W pięknym budynku wyeksponowano 1100 obrazów, 4500 rysunków i 18 tysięcy odbitek jego dzieł. Wśród nich znalazła się jedna z czterech wersji „Krzyku”, którą skradziono w biały dzień w 2004 roku. Dzieło na szczęście odzyskano.

Chociaż przez dużą część życia Edvard Munch był artystą niedocenianym i krytykowanym, to pod koniec XX i na początku XXI wieku jego obrazy stały się znane i pożądane na całym świecie. Kilka z nich wystąpiło w filmach i kampaniach reklamowych. Kolejna z wersji „Krzyku” została natomiast wystawiona na aukcji i w maju 2012 roku sprzedana za prawie 120 milionów dolarów.

Zobacz również: Wassily Kandinsky – sylwetka, życiorys, twórczość | Salvador Dali – sylwetka artysty. Kim on był?