Litografia – czym jest i do czego służy

Litografia to technika graficzna zaliczana do druku płaskiego, w którym forma jest płaska, a miejsca drukujące i niedrukujące znajdują się na tym samym poziomie. Rysunek przeznaczony do odbitek wykonuje się na powierzchni kamienia litograficznego, którym najczęściej jest łupek wapienny. Litografia początkowo była techniką jednobarwną, dopiero po kilku latach eksperymentów powstała litografia barwna.

Historia litografii

Jak to się często zdarza w historii przełomowych wynalazków, do odkrycia litografii doprowadziło połączenie przypadku i potrzeby. Jej twórcą był Alojzy Senefelder, urodzony w 1771 roku w Pradze, niemiecki grafik.

Alojzy Senefelder
Alojzy Senefelder | Alois Senefelder

Ojciec wysłał go na studia prawnicze do Królewskiej Akademii w Monachium. Młody Alojzy wykazywał jednak silne zainteresowania artystyczne i w wieku 19 lat porzucił naukę przyłączając się do trupy aktorskiej. Zaczął w tym czasie pisać sztuki teatralne, licząc na spory zarobek z ich sprzedaży.

Niestety, dla biednego aktora największym problemem było wydrukowanie swoich dzieł. Problemy finansowe zmusiły go do samodzielnego drukowania. Próbował robić to na płytach cynkowych, miedzianych i stalowych, jednak te metody wciąż były zbyt kosztowne. W tym czasie zaczyna się prawdziwa historia litografii.

Przypadkowe odkrycie

Anegdota głosi, że Senefelder odkrył litografię przez przypadek. Podczas drukowania mieszał farby na kawałku kamienia nieopodal domu. Któregoś razu matka poprosiła go o zanotowanie listy rzeczy do prania. Wynalazca nie miał przy sobie papieru i zapisał ją po prostu na kamieniu. Później próbował zmyć farbę, ale okazało się, że miejsca nią pokryte nie wchłaniają wody.

Litografia barwna z 1899 roku
Litografia barwna z 1899 roku

W ten sposób narodził się pomysł zupełnie nowej techniki druku. Oczywiście sam autor przez długi czas pracował nad jej udoskonaleniem i zoptymalizowaniem. W końcu jednak opracował nowy rodzaj prasy drukarskiej pracującej na zasadzie jednoczesnego tarcia i docisku, a także właściwy proces obróbki samego wapienia.

W późniejszych latach stworzył pierwsze tusze i kredki litograficzne, opracował chromolitografię i autografię. W 1799 roku Alojzy Senefelder otrzymał od Księcia Bawarii zgodę na wyłączność w posługiwaniu się litografią przez kolejne 15 lat. Swój wynalazek opatentował również w innych krajach.

I tak niedoszły twórca sztuk teatralnych stał się bogatym i cenionym wynalazcą, który zmienił przyszłość druku. Za swoje wynalazki otrzymał liczne nagrody w Anglii i Bawarii. Otworzył również własne biuro, a sam proces litograficzny opisał w na poły autobiograficznym dziele.

Rewolucja w drukowaniu

Wynalazek Senefeldera zrewolucjonizował rynek. Druga połowa XIX wieku to rozkwit litografii, z której zaczęli korzystać masowo artyści. Własne odbitki wykonywali Goya, Lautrec, Delacroix, Daumier czy Alfons Mucha. Litografia stała się powszechnie wykorzystywana w przemyśle reklamowym – dzięki niej masowo odbijano ulotki i plakaty.

Zabytkowa prasa litograficzna
Zabytkowa prasa litograficzna

Proces litografii – krok po kroku

A jak wygląda sam proces litograficzny od strony technicznej? Okazuje się, że nie jest taki prosty. Składa się z siedmiu etapów wymagających użycia różnych odczynników chemicznych, sporych umiejętności i… siły.

Etap I – szlifowanie

Podstawą techniki litograficznej jest matryca wykonana z wapienia. Ma ona postać kamiennej płyty w kształcie prostokąta. Powierzchnia, która będzie odbijać obraz, musi być dokładnie wyrównana i pozbawiona wszelkich rys i zanieczyszczeń.

W tym celu kamień umieszcza się w korycie i zwilża się wodą. Następnie za pomocą drugiego kamienia szlifuje się powierzchnię matrycy. Ponieważ kamień może służyć wielokrotnie do różnych odbitek, nieraz zachodzi potrzeba dokładnego starcia poprzedniego rysunku.

Kamienie litograficzne
Kamień litograficzny

Materiałem ściernym jest korund lub piasek. Pierwsze szlifowania wykonuje się grubszym materiałem, stopniowo zmniejszając średnicę ziarna. Przed ostatnim szlifowaniem drobnym materiałem powierzchnię matrycy należy dokładnie oczyścić. Ważne jest także wyszlifowanie brzegów, które muszą mieć kształt ćwiartki koła.

Etap II – rysowanie

Wyszlifowana płyta po osuszeniu jest gotowa do rysowania. Brzegi kamienia zabezpiecza się przed zatłuszczeniem za pomocą gumy arabskiej. Po jej wyschnięciu rysunek nanoszony jest na powierzchnię roboczą za pomocą kredki litograficznej.

Litografia - czym jest i do czego służy
Jedną z technik litograficznych jest sposób druku wklęsłego

Obraz wykonuje się pozytywowo – po wykonaniu odbitki będzie on wyglądał tak jak oryginał, ale w lustrzanym odbiciu. Należy o tym pamiętać, wykonując napisy.

Etap III – wywołanie

To etap przygotowania rysunku do wywołania – jego celem jest przygotowanie powierzchni, aby chłonęła wodę tam, gdzie nie ma rysunku, a tłustą farbę w miejscach zarysowanych. Płyta zostaje pokryta za pomocą pędzla drobno zmieloną kalafonią, która przykleja się do miejsc z rysunkiem. Proces powtarza się za pomocą bardziej rozdrobnionego talku. Oba materiały są kwasoorne i zabezpieczą powierzchnię w kolejnych etapach. Ich nadmiar usuwa się na koniec tego etapu miękką szmatką.

Etap IV – wytrawianie

Na tym etapie wytrawia się matrycę. Powierzchnia zostaje pokryta wodnym roztworem gumy arabskiej, połączonym z roztworem kwasu azotowego. Po kilku minutach, w czasie których należy delikatnie mieszać miksturę, proces trawienia dobiega końca. Niezarysowane partie zostają uodpornione na tłuszcz i stają się hydrofilne, natomiast zarysowane odpychają wodę, natomiast chłoną tłustą farbę. Na zakończenie tego etapu kamień musi zostać oczyszczony za pomocą miękkiej gazy.

Kredka i tusz litograficzny
Kredka i tusz litograficzny

Etap V – czyszczenie terpentyną

Matryca zostaje dokładnie przemyta terpentyną, która wymywa rysunek wraz z resztkami kalafonii i talku. Warstwa gumy arabskiej pozostaje natomiast nienaruszona. Po ulotnieniu się rozpuszczalnika na matrycy zostaje ciemniejszy ślad w zarysowanych miejscach. To warstwa utworzonego wcześniej oleomanganatu wapnia.

Etap VI – impregnacja

Na tym etapie na powierzchnię kamienia nanosi się rozcieńczony asfalt, który ją zaimpregnuje. Po odparowaniu z niej terpentyny przeciera się ją dokładnie gąbką nasączoną wodą. Warstwa gumy i asfaltu zostanie rozpuszczona i zniknie z matrycy. Na tym etapie widać, że miejsca niezarysowane będą chętnie chłonąć wodę, natomiast obszar rysunku pozostanie wodoodporny.

Litografia - czym jest i do czego służy
Bezpośrednia technika litograficzna – rysunek powstaje na powierzchni kamienia lub blachy

Etap VII – nanoszenie farby

W ostatnim etapie na matrycę zostaje naniesiona farba. Kamień zwilża się wodą, a następnie wałkuje wałkiem z farbą. Wałkowanie odbywa się pod różnymi kątami, aby farba dokładnie przylgnęła do rysunku.

Podczas powolnego ruchu wałka farba zostaje na powierzchni, natomiast szybsze gesty usuwają jej nadmiar. Kiedy rysunek jest dobrze zaczerniony, kamień jest gotowy do finalnego wytrawienia, a później – już do druku.

Litografia - czym jest i do czego służy
Pośrednia technika litograficzna tzw. przedruk – rysunek wykonany na papierze przenosi się w prasie na formę litograficzną

Na pierwszy rzut oka proces litografii wygląda na bardzo skomplikowany, jednak łatwo go opanować po kilku próbach. Pamiętać tylko należy, że kamienne matryce ważą sporo, co powoduje ograniczenia, jeżeli chodzi o maksymalną wielkość odbitek.

Litografia – rozkwit i zmierzch

Litografia była wielkim przełomem w udostępnieniu dzieł sztuki szerokiej publiczności. Dzięki niej nawet średnio zamożne osoby mogły sobie pozwolić na kupno reprodukcji obrazów dzieł wielkich mistrzów. Ogromne zasługi przypadły jej także w przemyśle drukarskim – litografia przyspieszyła zdecydowanie tempo drukowania tekstów i odbijania ilustracji.

Prasa litograficzna - foto Chris 73
Prasa litograficzna – foto Chris 73

W pierwszej połowie XX wieku litografię wyparła z rynku technika druku offsetowego, która jest jej rozwinięciem. Dzisiaj, chociaż trochę zapomniana, święci tryumfy w środowisku artystów, którzy na własną rękę przygotowują kamienie litograficzne i tłoczą odbitki własnych dzieł. Jednym z nich jest na przykład słynny amerykańskie reżyser David Lynch.


Zobacz również: Bartosz Kosowski – ilustrator, którego docenił świat | Paula Matczak – nietuzinkowe grafiki od polskiej artystki

Udostępnij ten artykuł
Napisane przez

Redaktor w PLN Design

Subscribe
Powiadom o
guest
0 komentarzy
Inline Feedbacks
View all comments
Zapisz się do newslettera
Wpisz szukane słowo i kliknij enter