Paul Klee był niezwykle utalentowanym artystą, który zaczynał od muzyki i rysunku, aby potem stać się wyznawcą koloru i form geometrycznych. Jego sztuka ewoluowała, przybierając bardzo odmienne formy w różnych okresach życia malarza, zaś inspiracją dla niej były liczne podróże, dzieła znajomych artystów oraz utwory muzyczne. Przedwcześnie zmarły, pozostawił po sobie ogromną kolekcję około dziesięciu tysięcy obrazów, rysunków i grafik.
Paul Klee – pomiędzy muzyką a malarstwem
Paul Klee urodził się 18 grudnia 1879 roku w szwajcarskiej gminie Münchenbuchsee. Pochodził z uzdolnionej artystycznie rodziny – jego ojciec Hans Klee był nauczycielem muzyki w seminarium nauczycielskim koło Berna. Przyszły malarz nie od razu zdecydował się na wybór pędzla. Wcześniej fascynowała go muzyka i to z nią wiązał swoją przyszłość. W wieku jedenastu lat grający na skrzypcach Klee został zaproszony w szeregi Berneńskiego Towarzystwa Muzycznego. Później miłość do malarstwa przeważyła, a młody artysta ostatecznie rozpoczął studia w Akademii Sztuk Pięknych w Monachium. Po zdobyciu dyplomu rozpoczął podróż po Italii, gdzie studiował dzieła wielkich mistrzów. Jednocześnie sam zaczął eksperymentować, rysując na przykład igłą na zaczernionym szkle.
Błękitny Jeździec i Bauhaus
Od 1911 roku związał się ze słynnym stowarzyszeniem „Błękitny Jeździec” (Der Blaue Reiter), w którym poznał Kandinsky’ego i Mackego. Wraz z nimi zaczął po raz pierwszy wystawiać swoje prace w Niemczech. W kolejnych latach podróżował do Francji, gdzie zetknął się z kubizmem, a potem wyjechał do Tunezji. Ta ostatnia podróż sprawiła, że zafascynowało go światło, koloryt i kultura Północnej Afryki. Lata pierwszej wojny światowej spędził w wojsku niemieckim, cały czas tworząc. Na szczęście nie trafił na front, a w 1917 roku był już uznanym malarzem, którego prace dobrze się sprzedawały. Potwierdzeniem sukcesu komercyjnego był trzyletni kontrakt ze znanym handlarzem dziełami sztuki Hansem Goltzem. W 1920 roku odbyła się pierwsza retrospektywa Paula Klee, na której pokazano ponad 300 jego dzieł.
Od 1921 roku artysta piastował stanowisko profesora Bauhausu, gdzie prowadził zajęcia z teorii, a także praktyczne warsztaty, między innymi witrażu. W tym czasie wystawiał w Paryżu, gdzie osiągnął spory sukces. W 1925 roku podróżował i prowadził wykłady w Stanach Zjednoczonych, a w 1928 roku odwiedził Egipt. Rezultatem tych wojaży było kilka jego najsłynniejszych obrazów. Dziesięcioletni okres pobytu w Bauhausie zakończył się wraz z dojściem do władzy nazistów. W latach 1931-1933 Paul Klee nauczał w Kunstakademie w Düsseldorfie. Jego dzieła zaczęły nawiązywać do niespokojnej sytuacji w Niemczech opanowanych przez faszyzm. Dwa lata później rodzina Klee musiała ze względów politycznych wyemigrować do Szwajcarii.
Tragedie ostatnich lat życia
W 1935 roku u Paula Klee wykryto nieuleczalną chorobę – sklerodermię – która na pewien czas uniemożliwiła mu malowanie. W ostatnich latach życia artysta znów tworzył, ale ze względu na ciężki stan zdrowia były to dzieła o uproszczonej formie. Tymczasem triumf nazistów w Niemczech doprowadził do podziału artystów i sztuki na akceptowanych i wyklętych. Wśród tych ostatnich znaleźli się wielcy awangardziści, wśród nich Paul Klee. Jego dzieła wzięły udział w niechlubnej wystawie „Sztuki zdegenerowanej”, a potem zostały sprzedane, bądź zniszczone. Szwajcarski malarz tworzył do ostatnich dni. Zmarł 29 czerwca 1940 roku.
Jak na ironię nie miał obywatelstwa Szwajcarii, w której przyszedł na świat, a władze tego kraju początkowo uważały prace Klee za zbyt awangardowe i niewarte uwagi. Na szczęście artysta wkrótce został należycie doceniony, a jego spuścizna ponad 9000 dzieł nie została zaprzepaszczona. Paul Klee stał się inspiracją dla wielu twórców młodszego pokolenia, nie tylko malarzy, ale także wielu muzyków. Jego prace pokazywane są w najważniejszych muzeach na całym świecie i osiągają na aukcjach ceny kilku milionów dolarów. Co ciekawe artysta zyskał również międzyplanetarną sławę – jego imieniem nazwano w 1992 roku jedną z planetoid – (10543) Klee.
Historia życia w obrazach
Wielu słynnych artystów zostawiło po sobie dorobek liczący kilkadziesiąt obrazów, na podstawie których można analizować całą ich twórczość. Przypadek Paula Klee jest diametralnie różny. Ten niezwykle płodny artysta tworzył z niesamowitą regularnością, a jego styl stale ewoluował. Poniżej przedstawiamy kilka najbardziej charakterystycznych i znanych dzieł tego malarza.
Meczet w Hammamet (1914)
W 1914 roku Paul Klee wybrał się w podróż do Tunezji. Światło, kolory i kultura islamu, które odnalazł w Północnej Afryce, zafascynowały go na resztę życia. Niewielka akwarela przedstawiająca meczet w miejscowości Hammamet, którą odwiedził artysta, podzielona jest na dwie części. Dół utrzymany jest w bardziej abstrakcyjnym klimacie, podczas gdy górna część odzwierciedla rzeczywistość. Podróż na pustynię stała się przełomem w twórczości Klee. Zerwał z uprawianym od wczesnego dzieciństwa rysunkiem na rzecz bogatych w kolory abstrakcji.
Senecio (1922)
Jeden z najsłynniejszych obrazów Paula Klee nawiązujący do stylu kubistycznego. Za pomocą prostych, geometrycznych form artysta wyraża swój pogląd na sztukę, okraszając ją odrobiną humoru. „Głowa starca” przedstawiona jest za pomocą prostych, dziecinnych kresek i figur geometrycznych. Uwagę zwracają duże oczy i podniesiona brew nad jednym z nich, która powstała z dwóch odwróconych trójkątów. Obraz znajduje się obecnie w Kunstmuseum w Bazylei.
Die Zwitscher-Maschine (1922)
„Ćwierkająca machina” stanowi nie lada zagadkę dla krytyków i miłośników sztuki. Istnieje wiele interpretacji tego, co Paul Klee chciał przekazać, malując ten obraz. Zadziwiająca kompozycja z pewnością nawiązuje do ukochanej przez malarza muzyki, a jednocześnie jest wyrazem połączenia natury z cywilizacją. Na sinusoidalnej żerdzi zakończonej korbą siedzi kilka schematycznie narysowanych ptaków z otwartymi dziobami, z których wystają języki. Czy pokręcenie korbą sprawi, że zaczną śpiewać? Tego nie dowiemy się nigdy. Dzieło można obejrzeć i zinterpretować po swojemu odwiedzając nowojorskie Muzeum Sztuki Nowoczesnej.
Magia Ryb (1925)
Kolejne niezwykłe dzieło w dorobku Paula Klee swoją stylistyką nawiązuje do pochodzącej z tego samego roku „Złotej Rybki”. Obraz utrzymany w surrealistycznej stylistyce charakteryzuje się unikalnym, ciemnym tłem. Rozrzucono na nim wiele postaci, zwierząt, roślin i przedmiotów – przede wszystkim tytułowe ryby, ale też kwiaty, ludzi, a nawet wieżę z zegarem. Jak zwykle w przypadku tego artysty trudno o jednoznaczną interpretację jego dzieła, które wydaje się nawiązywać do niemieckiego romantyzmu i ludowej fantastyki. Warto wspomnieć o bardzo ciekawej technice powstanie Magii Ryb. Malarz najpierw położył warstwę kolorowych pigmentów, które przykrył czarnym kolorem. Na koniec wydrapał w nim kolorowe sylwetki bohaterów obrazu.
Hauptweg und Nebenwege (1929)
„Autostradę i obwodnice” Paul Klee namalował wkrótce po powrocie ze swojej drugiej podróży do Egiptu. W tym okresie malarz zafascynowany był puentylizmem i żywą paletą barw. Na płótnie widzimy centralną autostradę składającą się z 45 prostokątów, prowadzącą aż po niebieski horyzont i połączoną z krzyżującymi się z nią obwodnicami. Precyzyjne kreski i żółto-niebieska tonacja definiują to niezwykłe dzieło. Niektórzy interpretują niebieską wstęgę na górze jako Nil, a prostokąty poniżej jako położone obok niego pola.
Ad Parnassum (1932)
Kolejny obraz będący wspomnieniem podróży do Egiptu i krajów śródziemnomorskich, a zarazem szczytowe osiągnięcie własnej metody puentylizmu wypracowanej przez Paula Klee. Płótno o dużych jak na tego twórcę wymiarach (100×126 cm) przypomina kolorową mozaikę stworzoną za pomocą pojedynczych dotknięć pędzla. Grupy kolorystyczne tworzą pozbawione krawędzi figury, nad którymi dominuje namalowany czarną kreską trójkąt – piramida oraz słońce. To jedno z najsłynniejszych dzieł Klee można podziwiać w Kunstmuseum w szwajcarskim Bernie.
Maska Strachu (1932)
Zupełnie inny wydźwięk ma pochodzący z tego samego roku obraz zatytułowany „Maska Strachu”. Widzimy na nim przedstawioną w uproszczonej i humorystycznej formie maskę dziwnymi oczami i wąsem, za którą kryją się prawdopodobnie dwie postacie ludzkie. Utrzymane w ciemniejszych tonach dzieło powstało niedługo przed dojściem do władzy Adolfa Hitlera, w czasie kiedy Paul Klee opuścił Bauhaus i przeniósł się do Düsseldorfu. Inspiracją dla maski była rzeźba przedstawiająca boga wojny plemienia Zuni. Jak mówił sam artysta, przedstawia ona sztukę, za którą kryje się człowiek.
Rewolucja wiaduktu (1937)
Obawy malarza związane z przejęciem w Niemczech władzy przez Hitlera szybko stały się realne. W 1937 roku jego dzieła znalazły się na słynnej wystawie „Sztuki Zdegenerowanej” (Entartete Kunst) zorganizowanej przez Adolfa Zieglera, której celem było napiętnowanie i ośmieszenie twórców awangardowych, tak odległych od idei narodowego socjalizmu. W „Rewolucji wiaduktu” Paul Klee za pomocą prostej kreski stworzył polityczne przesłanie – grupę maszerujących, zbuntowanych wiaduktów tworzących pochód. Obraz jest kpiną z nazistowskiej, monolitycznej architektury i socjalistycznych idei marszów robotniczych. Jednocześnie promuje indywidualizm i swobodę myśli. Niestety, w roku jego namalowania, artysta musiał uciec z faszystowskich Niemiec do rodzinnej Szwajcarii.
Śmierć i ogień (1940)
Ciężko chory od ponad pięciu lat Paul Klee, jako jeden ze swoich ostatnich obrazów namalował złowieszcze płótno „Śmierć i ogień”. Na tle płonących ogni widzimy postać z białą czaszką symbolizującą śmierć. Jej oczy i usta układają się w słowo „Tod” oznaczające w niemieckim śmierć. Kształt czaszki i ręki trzymającej złotą kulę powtarzają przesłanie. Schorowany artysta nie był w stanie tworzyć precyzyjnych obrazów w swoim ostatnim okresie życia, musiał uciec się do uproszczonych form, malarstwa wręcz naskalnego. „Tod und Feuer” to ostatni przykład twórczości Paula Klee. Wkrótce po jego namalowaniu artysta odszedł z tego świata.
Zobacz również:
