Nadworny malarz hiszpańskiego dworu Diego Velázquez zasłynął nie tylko portretami króla Filipa IV, ale również wieloma arcydziełami o bardzo zróżnicowanej tematyce. Był mistrzem w oddawaniu ludzkich emocji i gry światła i cienia. Jego dzieła do dzisiaj budzą zachwyt odwiedzających najważniejsze muzea sztuki na całym świecie.
Nadworny malarz króla Filipa IV
Diego Rodríguez de Silva y Velázquez urodził się w czerwcu 1599 roku w Sewilli. Jego rodzice pochodzili ze szlachty portugalskiej i hiszpańskiej. Jego pierwszym nauczycielem sztuki był Francisco de Herrera, potem studiował u Francisca Pacheca. Już w wieku osiemnastu lat został przyjęty do cechu malarzy w rodzinnym mieście i otworzył własną pracownię. W 1623 roku dzięki wstawiennictwu ministra Olivaresa został wybrany nadwornym malarzem. Z czasem stał się również przyjacielem króla Filipa IV. Za pozwoleniem monarchy w latach 1629-1631 podróżował po Italii, gdzie studiował dzieła włoskich mistrzów. Nadworny malarz Filipa pełnił również funkcje nadintendenta i zarządcy budowy Pokoju Oktagonalnego w Królewskim Pałacu Alkazar. Był członkiem Akademii św. Łukasza w Rzymie i Rycerzem Zakonu Świętego Jakuba. Zmarł 6 sierpnia 1660 roku w Madrycie.
Diego Velazquez zyskał sławę już w młodym wieku. Jego obrazy charakteryzowały się mistrzowskim użyciem kompozycji i światła. W jego twórczości można dostrzec wpływy Caravaggia i włoskich artystów. Malował wiele portretów koronowanych głów, przede wszystkim Filipa IV, ale również jego małżonki i dzieci („Portret infantki Małgorzaty”). Nawiązywał do tematyki antycznej i społecznej, obrazy religijne malował stosunkowo rzadko („Chrystus ukrzyżowany”, „Koronacja Matki Boskiej”). W swojej karierze stworzył tylko jeden akt i jeden obraz o tematyce historycznej. Jego dzieła stały się wzorem dla wielu malarzy z późniejszych epok. Podziwiali i kopiowali go Hiszpanie – Picasso i Dali, ale przede wszystkim Goya, a Édouard Manet nazwał go „malarzem nad malarzami”. Dzisiaj popularność Diego Velazqueza nie słabnie, również obecni krytycy i zwykli miłośnicy sztuki zachwycają się jego arcydziełami, z których kilka opisujemy poniżej.
Stara kobieta smażąca jajka 1618
W wieku dziewiętnastu lat Diego Velázquez był już sprawnym technicznie, dojrzałym artystą, czego wyraz dał w obrazie przedstawiającym scenkę z życia codziennego prostych ludzi. Tego rodzaju obserwacje społeczne były dla niego tematem pierwszych obrazów, zanim jeszcze zajął się tematyką religijną, a później dworską. Na niewielkim płótnie o rozmiarach około metr na metr, widzimy dwie postacie. Starsza pani ujęta z profilu przygotowuje tytułową potrawę, towarzyszy jej chłopiec trzymający w rękach butelkę. Twarze bohaterów i pierwszy plan obrazu są dobrze oświetlone, natomiast tło niknie w głębokim cieniu.
Prosta, niemająca wielkiego znaczenia scena, stała się dla hiszpańskiego malarza pretekstem do pokazania swojego mistrzostwa, przede wszystkim w odwzorowaniu światła. Artysta umieścił na płótnie przedmioty wykonane z różnych materiałów – szkła, ceramiki, brązu – bawiąc się padającymi na nie promieniami światła. Równie precyzyjnie oddane zostały ubrania bohaterów – szczególnie pofałdowana, pełna półcieni chusta kobiety.
Triumf Bachusa 1628
Obraz „Triumf Bachusa” powstał już w czasie, kiedy Velazquez był nadwornym malarzem specjalizującym się w portretach dworskich. Część krytyków sądzi, że obraz był odpowiedzią na krytykę innych artystów, uważających, że portrecista nie jest w stanie oddać w swych dziełach innej tematyki. Niezależnie od interpretacji powstało kolejne, niezwykłe dzieło, tym razem nawiązujące do mitologii greckiej. Plenerowa scena przedstawia boga zabawy Bachusa, który symbolicznie koronuje wieńcem laurowym jednego z otaczających go birbantów. Otaczają ich inni pijacy, o radosnych, aczkolwiek nieco już zmęczonych twarzach.
Po lewej stronie kompozycji malarz umieścił również mitologicznego satyra. Choć głównym bohaterem obrazu jest grecki bożek, wzrok przyciąga najbardziej roześmiana, prosta twarz mężczyzny w kapeluszu. Scena tchnie beztroską i nieskrępowaną, pijacką radością. Hiszpański artysta mistrzowsko oddał nastrój i charakter postaci. Dzieło ozdobiło sypialnię Filipa IV i mimo potępianej przez kościół tematyki, spotkało się z ciepłym przyjęciem na królewskim dworze.
Chrystus w Emaus 1629
Od dionizyjskiej radości, po poważną tematykę religijną – Diego Velazquez był mistrzem wielu tematów. „Chrystus w Emaus” przedstawia jedno z najważniejszych wydarzeń Nowego Testamentu – rozpoznanie Jezusa przez jego uczniów tuż po zmartwychwstaniu. Wydarzenie to było wielokrotnie interpretowane przez wielu artystów – Rembrandta, Cavarozziego, Malczewskiego czy Caravaggia.
Velazquez skupił się na samym momencie rozpoznania, wszystko inne jest tylko tłem. Światło rozświetla postać zamyślonego Chrystusa dzielącego chleb, podczas gdy jeden z uczniów wskazuje na niego palcem. Na jego twarzy maluje się zdumienie. W obrazie hiszpańskiego mistrza zwraca uwagę mistyczny nastrój i emocje. Podczas gdy wielu innych malarzy skupiało się na potrawach leżących na stole i przedstawiało scenę statycznie, tu mamy do czynienia z położeniem nacisku na trzech bohaterów i dynamikę akcji zachodzącej pomiędzy nimi.
Portret Filipa IV (W brązie i srebrze) 1631
Głównym zadaniem Velazqueza jako malarza nadwornego było oczywiście uwiecznianie życia hiszpańskiego dworu, głównie rodziny królewskiej. Malarz stworzył wiele portretów Filipa IV, jego rodziny i dworskich oficjeli. Nie stronił również od malowania innych, mniej znaczących postaci – w tym nadwornych karłów i błaznów. Najczęściej modelem był jednak sam król, przedstawiony w wielu strojach i sytuacjach. Jednym z najbardziej znanych portretów jest ten w odświętnych szatach bogato szamerowanych srebrem. Filip IV przedstawiony jest w iście królewskiej, dumnej pozie, z zawieszonym na piersi Orderem Złotego Runa. W prawej ręce monarcha trzyma list od autora portretu.
Poddanie Bredy 1634
Po powrocie z Włoch Diego Velazquez otrzymał zlecenie na wykonanie jednego z malowideł do głównej sali Pałacu Buen Retiro. Płótno miało przedstawiać jeden z triumfów militarnych Hiszpanów. Ponieważ artysta znał osobiście generała Spinolę, który zdobył holenderską Bredę, wybrał to wydarzenie na temat swojego obrazu. Powstało dzieło przedstawiające nie tylko potęgę, ale i łaskawość Hiszpanii. Breda skapitulowała i została przejęta bez rozlewu krwi mieszkańców. Na ogromnym płótnie (trzy na trzy metry) widzimy moment przekazania kluczy do miasta Spinoli przez Justinussa van Nassau. Hiszpański generał ma wyciągniętą w geście łaskawości rękę. Dowódców otaczają po obu stronach armie. Z prawej zwycięska hiszpańska, z lasem pionowo sterczących lanc, z lewej Holendrzy, zmęczeni i pod smutno zwisającymi sztandarami. W oddali widać zarysy samego miasta.
Wenus z lustrem 1647-1651
Podróż do Italii i spotkanie z włoską sztuką miała ogromny wpływ na twórczość Velazqueza. Niestety, wiele tematów było w owym czasie zakazanych w Hiszpanii rządzonej przez Inkwizycję. Jednym z nich były akty. Kobieca nagość była tolerowana jedynie w postaci przedstawienia postaci mitologicznych, a i tak jej pokazanie groziło procesem. „Wenus z lustrem” to jedyny zachowany akt autorstwa Hiszpana. Obraz przedstawia nagą boginię leżąco na łożu tyłem do widza. Kompozycja mogła być wzorowana na dziełach Tycjana lub Veronesa, część badaczy wskazuje też na rzeźbę „Śpiący Hermafrodyta” jako źródło inspiracji. To, czym wyróżnia się obraz, to ciekawe zastosowanie lustra. Znajdujący się na drugim planie Kupidyn trzyma zwierciadło, dzięki któremu możemy zobaczyć twarz modelki.
Portret papieża Innocentego X 1650
W czasie pobytu we Włoszech Diego Velazquez nie tylko studiował miejscową sztukę, miał również okazję stworzyć kilka własnych dzieł. Najbardziej znanym z nich jest realistyczny portret papieża Innocentego X. Głowa kościoła przedstawiona jest na tronie, w pełnej powagi pozie. Czerwono-białe szaty współgrają z okazałym siedziskiem utrzymanym w czerwono-złotej tonacji. Uwagę zwraca pełna emocji i fotograficznie oddana twarz modela. Artysta w żaden sposób nie starał się złagodzić jej wyrazu, ani widocznych oznak starości. Podobno po obejrzeniu portretu Innocenty X wykrzyknął „Troppo vero!” (zbyt prawdziwy), jednak mimo to dzieło spodobało mu się tak bardzo, że nagrodził malarza nie tylko złotym medalem i łańcuchem, ale i swoim wstawiennictwem.
Panny dworskie 1656
„Panny dworskie” to szczytowe osiągnięcie artystyczne Diego Velazqueza, jego najbardziej znany, a zarazem najdoskonalszy obraz. Na ogromnym płótnie o rozmiarach 318 na 276 centymetrów przedstawiona została scena z życia hiszpańskiego dworu królewskiego. Zadziwiająca kompozycja podzielona jest na kilka różnych planów tworzących poczucie głębi. Na pierwszy rzut oka trudno zorientować się, kto jest głównym bohaterem tego wspaniałego dzieła. Centralną postacią, na której widz skupia swój wzrok najpierw, jest infantka, pięcioletnia Małgorzata Teresa. Wokół niej skupiła się grupa dwórek i karłów, na podłodze odpoczywa pies. Scena nie jest statyczna, grupa została uchwycona w czasie wykonywania różnych czynności. Za nimi, na kolejnym planie, stoją ochmistrz i ochmistrzyni, a jeszcze dalej, w oświetlonych, otwartych drzwiach, majordomus.
Po lewej stronie, nieco w cieniu i za ogromnymi sztalugami, stoi w dumnej postawie sam autor, trzymając w dłoniach pędzel i paletę. Wreszcie na przeciwległej ścianie w głębi, dostrzec można lustro, w którym odbijają się sylwetki Filipa IV i jego małżonki Marii Anny. W tym momencie widz zdaje sobie sprawę, że scena przedstawia malowanie portretu królewskiej pary, a oglądamy ją właśnie ich oczami. Diego Velazquez używał już lustra do rozszerzenia perspektywy w swoich poprzednich obrazach, tu jednak osiągnął w tej dziedzinie mistrzostwo. Pomimo nagromadzenia postaci i niejasnej, na pierwszy rzut oka, kompozycji scena żyje i wciąga oglądającego. Jak zwykle w przypadku dzieł hiszpańskiego mistrza obraz charakteryzuje się doskonałym użyciem perspektywy, światłocieni oraz szczegółów widocznych szczególnie na bogatych strojach bohaterów.
Znajdujące się obecnie w madryckim Prado „Panny dworskie” są od stuleci powszechnie podziwiane za pomysł i kunszt malarski. Stały się one również inspiracją dla wielu malarzy młodszych pokoleń. Motywu z obrazu Velazqueza używali Pablo Picasso, Salvador Dali i John Singer Sargent.
Zobacz również:
- Hieronim Bosch – biografia i twórczość prekursora surrealizmu
- William Turner – biografia i twórczość brytyjskiego malarza
