Włoski malarz Sandro Botticelli był jednym z najbardziej znanych przedstawicieli szkoły florenckiej drugiej połowy XV stulecia. Z rodzinną Florencją związany był przez całe życie, pracując dla słynnych rodów tego miasta. Malował obrazy o tematyce mitologicznej, religijnej, stworzył również portrety wielu patrycjuszy. Jego najbardziej rozpoznawalne dzieło to „Narodziny Wenus”.
Sandro Botticelli – Alessandro di Mariano di Vanni Filipepi
Sandro Botticelli, a właściwie Alessandro di Mariano di Vanni Filipepi (jego przydomek pochodzi od „beczki”) urodził się we Florencji około roku 1445. Jego ojciec zajmował się garbarstwem, a sama rodzina była stosunkowo zamożna. Niewiele wiadomo o wczesnym dzieciństwie przyszłego artysty. W 1460 roku ojciec zajął się złotnictwem, a Sandro początkowo był również przygotowywany do tego zawodu.
Jednak już rok później stał się uczniem ulubionego malarza Medyceuszy – Fra Filippo Lippiego. W jego studiu położonym w Prato na zachód Florencji młody malarz wypracował swój charakterystyczny styl. W przeciwieństwie do wielu współczesnych sobie artystów nie stosował światłocienia, unikał głębokiej perspektywy, a swoje postacie o pięknych rysach tworzył głównie za pomocą wyraźnych konturów i linii. Nauka u mistrza trwała sześć lat, po jej ukończeniu Botticelli prawdopodobnie założył swoją własną pracownię.
Alegoria Siły (1470)
W czasie nauki w warsztacie Lippiego Botticelli namalował kilkanaście obrazów o tematyce religijnej. W większości były to portrety Madonny z Dzieciątkiem, choć wśród nich znalazł się również świecki portret młodego Florentczyka. Jednak pierwszą pracą młodego artysty, która zasłużyła na miano arcydzieła była „Alegoria Siły” – przedstawienie jednej z Siedmiu Cnót. Dzieło powstało na zlecenie florenckiej Komisji Nadzoru Handlowego (Tribunale della Mercanzia) i miało ozdobić główny hall w Palazzo Vecchio. Pozostałe sześć Cnót namalował inny florencki malarz, Piero del Pollaiuolo. Wizerunek Siły namalowany został temperą na desce o wymiarach 1,67 na 0,87 centymetrów i odnaleźć w nim można cechy indywidualnego stylu i rodzącego się geniuszu Botticellego.
Obraz przedstawia Siłę pokazaną alegorycznie pod postacią kobiety. Już w jej ubraniu dostrzegalny jest widoczny kontrast pomiędzy przeciwstawnymi cechami – zdecydowaniem i delikatnością. Metalowa zbroja oraz intensywna czerwień płaszcza sygnalizują zdecydowanie i gniew, natomiast sama faktura, miękkie ułożenie fałd materiału są przejawem delikatności i kobiecości. Siedząca postać patrzy w bok, unikając kontaktu wzrokowego z widzem. Należy jednak pamiętać, że „Alegoria Siły” była częścią wysoko wiszącego zbioru obrazów. Takie rozwiązanie kompozycji sprawiało, że wzrok Siły skierowany był na inne przedstawienia Cnót oraz oglądających znajdujących się poniżej obrazu. To pierwsze znaczące dzieło Botticellego przez długi czas znajdowało się w Palazzo Vecchio, potem zostało przeniesione do Galerii Uffizi.
Pokłon Trzech Króli (1475)
Na początku lat siedemdziesiątych Sandro Botticelli przebywał przez krótki czas w Pizie, malując freski w Camposanto. Niestety ani jeden z nich nie dotrwał do naszych czasów. Po powrocie do Florencji był już szanowanym artystą i szybko związał się z dworami miejscowych wpływowych rodzin. W 1475 otrzymał zlecenie od florenckiego bankiera Guaspare di Zanobi del Lamy na wykonanie obrazu dla rodzinnej kaplicy w kościele Santa Maria Novelli. Tematem niewielkiego (111 na 134 centymetry) dzieła, był hołd oddany przez Trzech Króli. Ukończony obraz stał się częścią ołtarza i pozostał w kaplicy przez kolejnych sto lat.
Pokłon Trzech Króli był bardzo często tematem obrazów w ówczesnym czasie. Botticelli zastosował jednak w swoim dziele przełomową kompozycję. Do tej pory Święta Rodzina znajdowała się zawsze na pierwszym planie, w centrum, przyjmując królewskie dary. Tymczasem florencki artysta na swoim obrazie przesunął ją głęboko na dalszy plan, na pierwszym umieszczając tytułowych władców oraz tłum innych uczestników. Być może było to spowodowane względami praktycznymi. Artyści w XV wieku byli najczęściej sponsorowani przez bogate rody, zamawiające u nich obrazy. We Florencji rolę głównych mecenasów odgrywał ród Medyceuszy, z którymi Botticelli szybko się związał. Na „Pokłonie Trzech Króli” artysta przedstawił kilku z nich jako głównych bohaterów wydarzenia. Możemy tam odnaleźć Piotra i Giovanniego Medyceuszy jako magów oraz Guaspare di Zanobiego del Lamę w roli trzeciego. Oprócz nich na płótnie znaleźli się Wawrzyniec Wspaniały, Julian Medyceusz i ich dziadek Kosma I Medyceusz. W prawej części obrazu, ubrany w złoty płaszcz i patrzący w stronę widza, stoi sam Sandro Botticelli i jest to jedyny znany autoportret malarza.
La Primavera (1477-1482)
Okres wiosny był w średniowiecznej sztuce kojarzony z Wielkanocą i to ona stawała się głównym tematem malarstwa tej epoki. Renesans przyniósł zmiany, a jednym z pierwszych obrazów, który je zapoczątkował, jest „Wiosna” Botticellego. Pokaźne dzieło mierzące dwa na trzy metry powstało prawdopodobnie na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XV wieku. Podobnie jak kilka innych obrazów z tego okresu namalowanych przez florenckiego artystę, przedstawia ono postacie pochodzące z mitologii.
Obraz przedstawia scenę zbiorową rozgrywającą się w ogrodzie. Na bardzo ciemnym tle, widoczne jest osiem mitologicznych postaci. W centralnej części widoczna jest Wenus, wykonująca charakterystyczny gest dłonią, znany z przedstawień Marii. Po jej prawej stronie, odziana w kwiecistą szatę, stoi brzemienna bogini wiosny Flora. Obok niej bogini kwiatów Chloris ucieka przed Zefirem. Po stronie lewej widzimy tańczące trzy Gracje oraz patrzącego w górę Merkurego. Chociaż obraz jest powszechnie interpretowany jako alegoria wiosny, badacze dopatrują się w nim również innych znaczeń. Najczęściej wymieniane jest przedstawienie ziemskiego królestwa Wenus, utopijnej krainy sprawiedliwości oraz nawiązania do religii chrześcijańskiej – Wenus-Madonna i Merkury – św. Sebastian. Część badaczy dopatruje się bardziej przyziemnych skojarzeń ze śmiercią Simonetty Vespucci, ukochanej Juliana Medyceusza lub nawet alegorii rządów Wawrzyńca Wspaniałego.
Freski (1481-1482)
Około roku 1478 Sandro Botticelli namalował swój pierwszy duży fresk na zlecenie Izby Handlowej we Florencji. Chociaż dzieło nie dotrwało do naszych czasów, było na tyle znane, że przyciągnęło uwagę papiestwa. W roku 1480 artysta dostał zlecenie na wykonanie fresku przedstawiającego św. Augustyna – postaci bardzo często pojawiającej się w sztuce XV wieku. Zleceniodawcą była parafia malarza, a dzieło ozdobiło kościół Ognissanti. Obraz przedstawiający świętego w pozycji siedzącej przy stole pełnym ksiąg i instrumentów naukowych jest najstarszym freskiem Botticellego, który dotrwał do czasów współczesnych.
Rok 1481 okazał się dla florenckiego artysty przełomowym. W Rzymie ukończono budowę Kaplicy Sykstyńskiej, a papież Sykstus IV poszukiwał malarzy, którzy by ozdobili jej ściany. Wśród wybrańców znalazł się również Botticelli. W sumie powstało czternaście ogromnych fresków przedstawiających sceny z życia Chrystusa i Mojżesza. Trzy z nich stworzył Florentczyk. Były to „Kuszenie Chrystusa”, „Uśmierzenie przez Mojżesza i Aarona buntu Korego, Datana i Abirona” oraz „Próby Mojżesza”. Na tym ostatnim przedstawionych zostało jednocześnie kilka historii z życia tego proroka – rozmowa z Bogiem pod postacią krzaku ognistego, wyprowadzenie Izraelitów z Egiptu, pojenie trzody córek Jetry. Oprócz dużych fresków Botticelli stworzył kilka portretów papieskich. Całkiem możliwe, że namalował również inne obrazy, niestety zostały one prawdopodobnie zastąpione później dziełami Michała Anioła.
Wenus i Mars (1485)
Chociaż tematyka religijna zdecydowanie dominowała w twórczości Botticellego, malował on również obrazy mitologiczne. Przykładem tego rodzaju dzieła jest obraz „Wenus i Mars” powstały prawdopodobnie jako ozdoba komnaty małżeńskiej. Panoramiczna scena przedstawia leżącą na trawie parę greckich bogów, tuż po zakończeniu aktu miłosnego. Zmęczony Mars zasnął z odchyloną głową, po jego lewej stronie, z zamyśloną miną, odpoczywa bogini Wenus. Obraz charakteryzuje się typową dla artysty świetlistością, konturowym, płynnym oddaniem postaci i jasną barwą pierwszego planu. Nie brakuje w nim również symboliki i humoru. Za parą bogów bawią się trzy małe Satyry ciągnące kopię Marsa. Jeden z nich założył na głowę zbyt duży hełm, inny dmie w muszlę, wprost do ucha śpiącego. Kolejny, już na pierwszym planie, schował się w o wiele za duży pancerz. Warto także zwrócić uwagę na gniazdo os znajdujące się po prawej stronie. Uczeni sądzą, że osy (Vespa) są aluzją do mecenasów Botticellego – rodu Vespuccich.
Narodziny Wenus (1485)
W tym samym roku malarz stworzył swój najsłynniejszy obraz, który do czasów dzisiejszych jest jednym z najbardziej znanych dzieł malarskich na świecie i częstym elementem pop-kultury. „Narodziny Wenus” powstały na zamówienie Wawrzyńca Pierfrancesca Medyceusza i wraz z „Wiosną” miały stać się ozdobą siedziby rodu – Willi di Castello. Namalowany na płótnie obraz ma wymiary 172 na 278 centymetrów i po raz kolejny jego główną postacią jest bogini miłości Wenus.
Kompozycja podzielona jest na trzy pionowe części. W centralnej znajduje się naga Wenus stojąca na ogromnej muszli. Jej poza i gesty nawiązują do rzeźb antycznych i Wenus Wstydliwej (Venus pudica). Namalowanie aktu kobiecego tej wielkości było czymś niespotykanym, Botticelli po raz kolejny dokonał tu przełomu w sztuce. Po lewej stronie bogini, spleciona w uścisku, mknie po niebie para Zefirów, które dmuchając, popychają po morzu muszlę Wenus. Z kolei w prawej części, odziana w wieniec i kwiecistą suknię, znajduje się jedna z bogiń pór roku – Hora. Została uchwycona w momencie, w którym zarzuca na Wenus czerwony płaszcz mający okryć jej nagość. Dynamikę scenie nadaje ruch powietrza stworzony przez Zefiry – postacie mają rozwiane włosy, również suknia i płaszcz Hory zdają się łopotać na wietrze. Obraz utrzymany jest w jasnej tonacji, kontury są miękkie, a światłocień ledwie zarysowany. Krytycy zwracają również uwagę na niedokładności anatomiczne – szyja Wenus jest zbyt długa, a jej lewy bark znajduje się w nienaturalnej pozycji. Mimo tych pozornych wad „Narodziny Wenus” przez wieki były symbolem kobiecego piękna.
Boska komedia (1485-1495)
Napisana na początku XIV stulecia przez innego mieszkańca Florencji – Dantego Alighieri – „Boska Komedia”, wywarła ogromny wpływ na umysły nie tylko w samej Italii, ale i całej Europie. Dzieło przedstawiające w 99 pieśniach wędrówkę bohatera przez kręgi niebiańskie i piekielne było szeroko znane i nadal bardzo cenione w czasach Botticellego. Artysta pracował pod koniec XV wieku nad serią ilustracji do tego poematu. Było to zajęcie nietypowe – w owym czasie słynni malarze rzadko „zniżali się” do tworzenia zwykłych grafik ilustrujących książki. Dante był jednak dla Botticellego ważny – cenił go i interesował się jego twórczością przez całe życie. W rezultacie powstało ponad dziewięćdziesiąt ilustracji, z których 92 zachowały się do dzisiaj.
Z ponad dziewięćdziesięciu ilustracji tylko cztery były kolorowe – jedną z nich jest (i najbardziej znaną) jest „Mapa Piekła”. Dante dokładnie opisał wędrówkę po kręgach piekielnych, nie szczędząc ich dokładnych opisów, a także opisów grzeszników tam przebywających. Botticelli dokładnie oddał ten opis na swojej ilustracji. Piekło przedstawione jest w postaci tarasowego leja przypominającego starożytny amfiteatr. Każdy poziom został szczegółowo przedstawiony, a u dołu mapy przedstawiona jest studnia, w której panuje sam pan potępionych – Lucyfer.
Święta Trójca (1491-1493)
W czasie swojego życia florencki malarz wielokrotnie wykonywał obrazy będące częścią ołtarzy kościelnych. Jednym z jego późniejszych dzieł tego typu jest „Święta Trójca” zamówiona przez Gildię Lekarzy i Aptekarzy (Arte dei Medici e degli Speziali) dla kościoła Santa Elisabetta delle Convertite we Florencji. Świątynia ta opiekowała się nawróconymi prostytutkami, które postanowiły zmienić swoje życie. Obraz ma wymiary 215 na 192 centymetry i przedstawia scenę ukrzyżowania. Na środku kompozycji, wpisana w kształt migdału często wykorzystywanego w chrześcijańskiej ikonografii, znajduje się Trójca Święta – Ukrzyżowany Chrystus, Bóg Ojciec oraz Duch Święty w postaci gołębicy. Po lewej stronie modli się Maria Magdalena, a w części prawej św. Jan Chrzciciel, patron miasta, wskazuje na krzyż. Na dole obrazu, bez zachowania proporcji, artysta przedstawił wędrujących Tobiasza i Anioła z przypowieści zaczerpniętej z Księgi Tobiasza. Przechodząca dwójka ignoruje rozgrywające się wydarzenia. Ich obecność była częstym motywem obrazów religijnych z okresu renesansu. W tym przypadku ma dodatkowe uzasadnienie – Anioł Rafał był patronem zlecającej obraz gildii.
Oszczerstwo według Apellesa (1495)
Historia powstania tego niewielkiego obrazu jest bardzo nietypowa. Część badaczy twierdzi, że był on odpowiedzią na oskarżenie artysty o homoseksualizm lub miał związek z procesem Savonaroli, pod którego przemożnym wpływem znajdował się Botticelli. Temat dzieła został zaczerpnięty z „Dialogów” rzymskiego retora Lukiana i nawiązuje do niesłusznego oskarżenia jednego malarza (Apellesa) przez jego zazdrosnego rywala (Antyfilosa). Scena wypełniona barwnymi, alegorycznymi postaciami rozgrywa się w starożytnym pałacu, na dworze króla Midasa.
Władca ma przyprawione ośle uszy (symbol głupoty), wokół niego stoją Podejrzliwość i Ignorancja, a nieopodal, ubrana w kaptur Zawiść. Oszczerstwo pod postacią młodej dziewczyny ciągnie za włosy Niewinność, której towarzyszą Podstęp i Zdrada. Odziana w czerń Pokuta spogląda na nagą kobietę patrzącą w niebo – Prawdę. Obraz można interpretować na różne sposoby, ale bardzo dobrze oddaje on atmosferę panującą w renesansowej Italii. Zdrady, morderstwa, otrucia były wówczas powszechnym zjawiskiem nie tylko na dworach rządzących. Zdarzały się również wśród artystów zazdrosnych o talent i dokonania rywali.
Portret Dantego (1495)
Podobnie jak większość malarzy z tej epoki, Sandro Botticelli był zależny od zleceń swoich mecenasów wywodzących się z bogatych rodzin patrycjuszy. Często odwdzięczał się im, malując ich podobizny na swoich obrazach o tematyce religijnej, ale także tworząc portrety na zamówienie. W ciągu swojego życia artysta stworzył wiele takich dzieł, uwieczniając głównie przedstawicieli rodzin Medyceuszy („Portret młodzieńca”, „Portret Juliana Medyceusza”, „Portret nieznajomego z medalem”) i Vespuccich. Szczególną rolę w jego życiu i sztuce odegrała Simonetta Vespucci uważana powszechnie za jedną z najpiękniejszych kobiet swoich czasów. Nie wiemy, jakie stosunki łączyły ją z malarzem, faktem jest jednak, że oprócz wielu jej portretów („Portret Simonetty Vespucci”, „Portret młodej kobiety”, „Piękna Simonetta”), jej twarz możemy również odnaleźć na innych obrazach, w tym na „Narodzinach Wenus” i „Wiośnie”.
Wśród malarstwa portretowego Botticellego wyróżnia się nietypowy, pośmiertny „Portret Dantego Alighieri” z 1495 roku. Malarz przez całe życie zafascynowany był twórczością genialnego pisarza z rodzinnej Florencji. Jego portret jest rodzajem hołdu, w którym również widać cechy typowe dla stylu wielkiego artysty. Dante przedstawiony jest z profilu, stojący z zamyśloną miną i patrzący w dal. Ubrany jest w prostą szatę w kolorze czerwonym, a jego skronie zdobi wieniec laurowy. Portret w całości poświęcony jest jego bohaterowi, nie ma na nim żadnego zbędnego elementu. Nic nie rozprasza uwagi widza, nawet jednolite tło jest jedynie zarysowane.
Chrystus Boleściwy (1490-1500)
Pod koniec XV wieku Sandro Botticelli znalazł się wśród oddanych wyznawców fanatycznego dominikanina Girolamo Savonaroli. Artysta prawdopodobnie zniszczył część swoich dzieł, wyrzekł się rzeczy materialnych, a jego obrazy nabrały bardziej mrocznego charakteru. W 1498 roku Savonarola spłonął na stosie, a Botticelli był zrujnowany i tylko dzięki pomocy możnych przyjaciół nie umarł w całkowitej nędzy. Jednym z ostatnich obrazów genialnego malarza, dobrze oddającym nastrój tamtych czasów jest „Chrystus Boleściwy”, namalowany zgodnie z wywodzącym się ze średniowiecza kanonem Vir Dolorum.
Na czarnym tle widzimy portret Chrystusa po ukrzyżowaniu. Jego ręce są skrzyżowane i skrępowane, na skroniach ma koronę cierniową zadającą krwawe rany, a nad jego głową widoczny jest krzyż. Wokół głowy unoszą się anioły tworzące aureolę i trzymające w rękach Narzędzia Męki Pańskiej – arma Christi. Czerwona szata i ból widoczny na twarzy podkreślają dramaturgię chwili.
W ostatnich latach życia Sandro Botticelli żył w biedzie, chory i niedołężny. Współcześni mu historycy sztuki wspominają, że nie mógł poruszać się bez kul, ani wyprostować. Zmarł w rodzinnej Florencji w maju 1510 roku. Pochowano go w kościele San Salvatore di Ognissanti, w którym został ochrzczony i z którym związał się na całe życie. Po śmierci artysta został na długie lata zapomniany. Jego obrazy pozbawione światłocienia wydawały się archaiczne i nie cieszyły powodzeniem. Nawet „Narodziny Wenus” pokazywane w Galerii Uffizi na początku XIX wieku nie wywołały większego odzewu. Dopiero wiek XX przyniósł wielkiemu florentczykowi zasłużone uznanie. Jego obrazy ponownie odkryto, doceniono i zaczęto wystawiać w najważniejszych muzeach sztuki na świecie. Znacząco wzrosła również ich wartość materialna. Jeszcze w 1874 „Wenus i Mars” został kupiony przez londyńskie National Gallery za jedynie 1050 funtów. XXI wiek przyniósł znaczącą zmianę – obraz Sandra Botticellego „Chrystus Boleściwy” osiągnął cenę 45 milionów dolarów, a „Portret młodzieńca z medalionem” sprzedano za ponad 92 miliony.
Zobacz również:
- Georges Seurat – biografia i twórczość francuskiego neoimpresjonisty
- Jacek Malczewski – życie i twórczość mistrza polskiego malarstwa
