Siedemnastowieczny, holenderski mistrz pędzla Jan Vermeer w czasie swojego życia cieszył się jedynie lokalną sławą. Pomimo swojego niezwykłego talentu nie został należycie doceniony, a jego dorobek artystyczny odkryto dopiero po prawie dwustu latach. Dziś artysta należy do grona najbardziej cenionych malarzy holenderskich, a jego najbardziej znane dzieło „Dziewczyna z perłą” jest chyba najczęściej przerabianym przy użyciu technik sztucznej inteligencji (AI) obrazem na świecie.
Rodzina związana ze sztuką
Jan Vermeer van Delft, znany szerzej jako Johannes Vermeer, urodził się w październiku 1632 roku w holenderskim Delfcie. Wiele faktów dotyczących jego biografii nie jest do końca wyjaśnionych, mimo że całe swoje życie spędził w mieście urodzenia. Wiadomo, że w rodzinie silne były związki ze sztuką i to w różnych postaciach. Dziadek ze strony matki zajmował się handlem dziełami sztuki, ale również je podrabiał, za co spotkała go kara więzienia. Ojciec Vermeera Reynier Jans był rzemieślnikiem zajmującym się wyrobem tkanin, a potem także handlem sztuką, został przyjęty do cechu św. Łukasza zrzeszającym marszandów i artystów. W 1615 roku poślubił Dignę Baltens i przeniósł się z nią z Antwerpii do Delftu. Początkowo wiodło im się tam nieźle – posiadali piętrowy dom, a na parterze znajdował się prowadzony przez nich zajazd.
Niewiele wiadomo o młodości Jana Vermeera. Pewne jest jedynie to, że posiadał wielki talent malarski, który musiał rozwijać. W rodzinnym domu miał kontakt z wieloma dziełami sztuki i ludźmi zajmującymi się handlem nimi. Nie bez znaczenia była też odziedziczona po dziadku umiejętność malowania. W wieku 21 lat Vermeer idąc w ślady ojca, wstąpił do cechu św. Łukasza. Bractwo wymagało sześcioletniej praktyki, więc musiał wcześniej pobierać nauki, prawdopodobnie u któregoś z lokalnych mistrzów – być może Carela Fabritiusa lub Leonaerta Bramera.
Malarstwo religijne i historyczne
W tym samym roku młody malarz zmienił również stan cywilny – poślubił pochodzącą z zamożniejszej rodziny Catharinę Bolnes. Małżeństwo stało się powodem konfliktu Vermeera z teściową – podłożem była nie najlepsza sytuacja finansowa rodziny pana młodego oraz prawdopodobnie inne wyznanie. Przypuszczalnie ślub spowodował, że młody artysta zmienił wiarę na katolicyzm. Istnieją powody aby sądzić, że nie zrobił tego jedynie z powodu związku, lecz przeszedł prawdziwą przemianę duchową. Świadczyć o tym mogą jego obrazy – „Chrystus w domu Marii i Marty” oraz „Święta Prakseda”. Na ten okres datowany jest też pierwszy w ogóle obraz holenderskiego mistrza – „Toaleta Diany” (1654-1656). Mimo że był to jego debiut na scenie malarskiej, dzieło jest świadectwem wielkiego talentu i mistrzowskiego prowadzenia pędzla. Autor przedstawił zaczerpniętą z antyku scenę obmywania stóp bogini Dianie.
Trzy pierwsze obrazy Jana Vermeera są przykładem malarstwa historyczno-religijnego, które jednak szybko porzucił. Powodem tej decyzji była prawdopodobnie sytuacja finansowa małżeństwa. Młodzi ludzie po pewnym czasie przeprowadzili się do domu rodzinnego Cathariny, w którym malarz założył na piętrze własną pracownię. W rodzinie szybko zaczęły pojawiać się kolejne dzieci. W sumie jedenaścioro z nich przeżyło, zdecydowanie zwiększając zapotrzebowanie rodziny Vermeerów na pieniądze. W pragmatycznym kraju opartym na handlu nie było wielkiego zapotrzebowania na malarstwo o tematyce religijnej. Bogaci kupcy woleli zamawiać sceny z życia codziennego, umiejscowione w znanych sobie wnętrzach. Vermeer szybko dostrzegł w tym okazję do wzbogacenia się – od tej pory zajmował się malarstwem rodzajowym, któremu pozostał wierny do końca życia. Swoje obrazy malował w celach zarobkowych, na zamówienie bogatych mieszkańców Delft.
Malarstwo rodzajowe i pejzaże
Przypuszcza się, że jego pierwszy obraz z tego nurtu – „U stręczycielki” (1656) mógł powstać pod wpływem dzieła „Stręczycielka” pędzla Dircka van Baburena będącego w posiadaniu teściowej malarza. Na swoich późniejszych płótnach holenderski artysta niejednokrotnie umieszczał w tle obrazy, które widział w domu teściów. W kolejnych latach powstaje seria scen z życia holenderskich mieszczan. Wśród nich znajdziemy przede wszystkim kobiety uchwycone w codziennych sytuacjach. Od 1657 do 1661 roku powstają kolejne obrazy Vermeera, między innymi „Pijana dziewczyna śpiąca przy stole”, „Dziewczyna czytająca list” i „Mleczarka”. Malarz daje się poznać jako perfekcjonista tworzący z wielką dbałością o detale. Częstym motywem na płótnach jest kompozycja z oknem umieszczonym z jednej strony pomieszczenia i rzucającym światło na znajdującą się po przeciwnej stronie postać. Pozwala to autorowi mistrzowsko zapanować nad grą świateł i cieni. Staje się znany ze swojego zamiłowania i doskonałego opanowania techniki chiaroscuro.
Pisząc o technice Jana Vermeera, warto również wspomnieć o prawdopodobnym wykorzystaniu przez niego camera obscura i prostych instrumentów optycznych pozwalających lepiej uchwycić perspektywę, które poznał w młodości dzięki kontaktom z jezuitami. Przykładem potwierdzającym tę tezę jest obraz „Żołnierz i śmiejąca się dziewczyna”, na którym znajdująca się na pierwszym planie postać męska ma dużo większe rozmiary niż umieszczona w tle dziewczyna. Perspektywa, mimo że rzadko spotykana w malarstwie, jest jednak optycznie prawidłowa. Wraz z upływem czasu technika malarska artysty ewoluuje. Początkowe obrazy malowane są grubszymi pociągnięciami pędzla ocierającymi się o impasto, podczas gdy na początku lat sześćdziesiątych XVII-wieku praca narzędzia jest dużo delikatniejsza, a obraz zostaje złożony z drobnych, dokładnych plamek wykonanych techniką pointillé.
Precyzję tej metody malowania widać szczególnie dobrze w dwóch kolejnych obrazach, będących chwilowym odejściem od scenek z życia mieszczan. Mowa o płótnach „Uliczka” i „Widok Delftu”. Oba są rodzajem hołdu dla miasta, w którym Jan Vermeer spędził całe swoje życie. Pierwszy z nich przedstawia fragment miasta z domem mieszkalnym artysty i dwiema postaciami kobiecymi podczas pracy. Uwagę zwraca precyzja wykonania dzieła, dokładne przedstawienie każdej cegły w murze budynku i kostki bruku. Bardziej znany „Widok Delftu” to szeroka panorama miasta z jego wieżami i czerwonymi dachami, z kompozycją podzieloną na kilka poziomych planów. Na pierwszym z nich widzimy postacie ludzkie na plaży, dalej płynącą rzekę nadającą dziełu dynamiki, za nią panoramę miasta, wreszcie niebo, po którym chmury zdają się przesuwać. Pozornie senna i leniwa panorama Delftu zachwyca szczegółami i ukrytą energią.
Dziewczyna z perłą
W kolejnych latach Vermeer tworzył obrazy przedstawiające sceny rodzajowe z życia mieszczan. W tej serii powstało wiele znanych dzieł, wśród nich „Sznur pereł” (1665), „Ważąca perły” (1665), „Pisząca list” (1666), „List miłosny” (1671) i schyłkowa „Dziewczyna siedząca przy klawesynie” (1675). Jednak najsłynniejszy jest portret zatytułowany „Dziewczyna z perłą” (1666) będący ikonicznym obrazem artysty. Widzimy na nim stojącą bokiem i patrzącą w stronę widza młodą kobietę w niebieskiej chuście na głowie. Twórca wykorzystał tu swoją ulubioną grę świateł i cieni. Promienie padające z lewej strony oświetlają twarz modelki, rozbłyskują w jej oczach i na czerwonych ustach. Prawa część obrazu ginie w cieniu, z którego wyłania się jedynie błyszczący kolczyk z ogromną perłą. To kompozycyjnie proste, ale niezwykle bogate w emocje dzieło do dzisiaj jest jednym z najbardziej znanych obrazów z tamtej epoki. Obecnie można go podziwiać w Królewskiej Galerii Malarstwa Mauritshuis w Hadze.
Artysta znany z zamiłowania do szczegółów i perfekcjonizmu malował wolno, tworząc średnio trzy obrazy rocznie. Nie pomagało to sytuacji finansowej coraz liczniejszej rodziny. Jan Vermeer zajmował się dodatkowo prowadzeniem karczmy po śmierci ojca, był rzeczoznawcą, zajmował się również handlem sztuką. Niewielkie dochody, a przede wszystkim wojna francusko-holenderska, w czasie której zniszczone zostały przynoszące duży dochód posiadłości teściów, spowodowały, że rodzina malarza popadała w coraz większe długi. Od czasów jej wybuchu artyście nie udało się sprzedać ani jednego płótna. Cieszący się dobrym zdrowiem Vermeer popadł w skrajną rozpacz i w ciągu jednego dnia zmarł. Miało to miejsce 31 października 1632 roku. Mimo lokalnej sławy zostawił swoją rodzinę obarczoną pokaźnymi długami, o których umorzenie walczyła po śmierci jego żona.
Zasłużona sława
Dzisiaj holenderski malarz cieszy się wreszcie zasłużoną sławą. Jego geniusz został odkryty po dwustu latach przez francuskiego krytyka sztuki Étiennea Josepha Théophilea Thoréa. Dzieła Vermeera uległy do tamtego czasu rozproszeniu, często przypisywane je innym artystom. Jednak praca miłośników jego kunsztu pozwoliła odnaleźć je ponownie. W tej chwili znanych i potwierdzonych jest ponad trzydzieści jego płócien, które znajdują się w najsłynniejszych muzeach na całym świecie, w tym w nowojorskim Muzeum Sztuki Nowoczesnej oraz Luwrze. Niebagatelny jest też wpływ malarza na sztukę oraz kulturę masową – jego twórczość inspirowała Prousta, nakręcono filmy nawiązujące do jego życia, a postacie z obrazów stały się holenderskimi ikonami wykorzystywanymi nawet w kampaniach reklamowych.
Zobacz również:
