Świat projektantów architektury przez wiele lat zdominowany był przez mężczyzn. Kobiety, nawet te wybitnie uzdolnione, musiały przezwyciężać liczne przeszkody, żeby zdobyć należną im pozycję w tej dziedzinie sztuki. Dość powiedzieć, że wśród laureatów najbardziej prestiżowej nagrody architektonicznej – Nagrody Pritzkera – przedstawicielki płci pięknej można policzyć dosłownie na palcach jednej ręki. Co prawda Denise Scott Brown nie zdobyła tego wyróżnienia, ale jej zasługi w tej dziedzinie są ogromne. Jednocześnie stała się ona wielką orędowniczką równości praw kobiet w sferze architektury.
Z Rodezji do Wielkiej Brytanii
Denise Scott Brown urodziła się 3 października 1931 roku w Północnej Rodezji – afrykańskiej kolonii Wielkiej Brytanii. Jej rodzice Simon i Phyllis byli Żydami pochodzącymi z Europy Wschodniej i po nich przyszła architektka odziedziczyła swojsko brzmiące nazwisko panieńskie – Lakowski. Wkrótce rodzina przeniosła się do Południowej Afryki, gdzie Denise rozpoczęła edukację najpierw w Kingsmead College, a później na Uniwersytecie Witwatersrand. Już jako dziecko zainteresowała się architekturą i pasję tę rozwijała w czasie dalszej edukacji.
W 1952 roku przeniosła się do Londynu kontynuując studia w Architectural Association School of Architecture, gdzie w 1955 roku obroniła dyplom z architektury. W czasie londyńskich studiów pracowała w biurach Ernö Goldfingera, Denisa Clarke Halla i Fredericka Gibberda. Ich projekty obejmowały szeroki zakres obiektów – od budynków mieszkalnych, po szpitale. Powojenna Wielka Brytania przeżywała okres dynamicznego rozwoju i rozbudowy, pojawiały się nowe prądy w architekturze, rozwijane przez pokolenie młodych projektantów. Nie zmieniło to jednak podejścia do kobiet w tym zawodzie. Denise Scott Brown wspominała, że w tamtym okresie zarabiała dużo mniej od swoich kolegów.
W czasie pobyty w Wielkiej Brytanii architektka związała się z Robertem Scottem Brownem, którego znała jeszcze z Johanesburga. Para pobrała się 21 lipca 1955 roku, a następnie wyruszyła w kilkuletnią podróż po Europie, podczas której miała okazję zapoznać się z największymi dziełami architektury Starego Kontynentu. W 1958 roku małżeństwo przeniosło się do Stanów Zjednoczonych. Denise Scott Brown rozpoczęła studia magisterskie na prestiżowym Uniwersytecie Pensywanii, (The University of Pennsylvania) zajmując się głównie zagadnieniami z dziedziny urbanistyki. W rok później jej pierwszy mąż Robert Scott Brown zginął w wypadku samochodowym. W 1960 roku obroniła dyplom z urbanistyki i rozpoczęła pracę na uczelni. W tym czasie poznała młodego architekta, Roberta Venturi, z którym wkrótce połączyła ją przyjaźń i liczne kontakty zawodowe.
Po kilku latach Denise Scott Brown przeniosła się do Kalifornii, gdzie wykładała urbanistykę na dwóch słynnych uczelniach – Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley oraz Uniwersytecie Kalifornijskim w Los Angeles (UCLA). Wkrótce dołączył do niej Robert Venturi, z którym łączyły ją nie tylko kontakty zawodowe. Para pobrała się 23 lipca 1967 roku w Santa Monica. W tym samym roku architektka dołączyła do biura projektowego męża – Venturi i Rauch, aby po dwóch latach stać się w nim pełnoprawnym wspólnikiem. Wcześniej jednak małżonkowie odbyli słynną podróż do Las Vegas, której owocem była jedna z najbardziej znanych w świecie architektury książek.
Uczyć się od Las Vegas
Mowa tu oczywiście o dziele „Uczyć się od Las Vegas. Zapomniana symbolika formy architektonicznej” (Learning from Las Vegas), które już w momencie publikacji stało się przełomowe. Denise Scott Brown i Robert Venturi jesienią 1968 roku stworzyli na Wydziale Architektury Uniwersytetu Yale grupę badawczą pod nazwą „Uczenie się od Las Vegas”. Wraz z młodym absolwentem architektury Stevenem Izenourem oraz trzynastoma studentami architektury i grafiki, zorganizowali wyprawę naukową do amerykańskiej stolicy hazardu i kiczu. Jej celem była analiza architektury i urbanistyki Las Vegas, a także swoista inwentaryzacja budynków tego miasta. Vegas było przeciwieństwem starszych miast amerykańskich i europejskich. Położone pośrodku pustyni, skupione wokół jednej głównej ulicy, wyrosłe na pieniądzach z hazardu w ciągu kilku dziesięcioleci. Jego architektura pełna była kiczowatych form, krzykliwych neonów i przesady w każdej formie.
Architekci dokładnie zanalizowali architekturę miasta, poczynając od samych budynków przez oświetlenie, znaki graficzne i symbole, aż po najmniejsze elementy dekoracyjne. W rezultacie tej analizy powstała napisana przez Denise Scott Brown, Robert Venturi i Stevena Izenoura książka będąca krytyką modernizmu i pochwałą architektury nowoczesnej, populistycznej. Autorzy zwracali uwagę, że modernistyczne budynki przez swoją powściągliwą prostotę zatraciły zdolność dialogu z odbiorcami, stały się pozbawione emocji i nudne, szczególnie te z nich, które były siedzibami korporacji czy administracji państwa. Tymczasem przeciwstawiała im się architektura populistyczna, żywa i pełna symboli, pozbawiona zadęcia. Dzieło wywołało bardzo żywy odzew – młode pokolenie architektów uznało je za prorocze, natomiast konserwatyści nazywali je wręcz bluźnierczym. Jedno było pewne, po publikacji pierwszego wydania książki w 1972 roku jej autorzy stali się znani na całym świecie.
Kilka lat wcześniej, w 1966 roku, mąż Denise Scott Brown – Robert Venturi, napisał podobną w tonie książkę „Złożoność i sprzeczność w architekturze” (Complexity and Contraddiction in Architecture) będącą pochwałą architektury wernakularnej. Ten rodzaj budownictwa związany jest z lokalną tradycją ludową i dostępnymi materiałami. Budynki w tym stylu projektowane są przez miejscowych rzemieślników i praktyków, nie mających wykształcenia akademickiego w dziedzinie architektury czy budownictwa. Tak naprawdę około 95% wszystkich budynków na świecie należy do nurtu architektury wernakularnej, który dominuje w wielu miejscach. Z niego zresztą wywodzi się cała historia ogólnoświatowej architektury. Venturi w swojej książce krytykował akademickie podejście do tej dziedziny sztuki, chwaląc budownictwo niezwiązane sztywnymi regułami i czerpiące pełnymi garściami z miejscowych tradycji. Obie książki dopełniały się wzajemnie i rozsławiły małżeństwo architektów jako zdecydowanych zwolenników nieszablonowych metod i stylów budowania.
Najważniejsze realizacje architektoniczne
Swoje teoretyczne przemyślenia małżonkowie mogli wprowadzać w życie we własnym biurze architektonicznym. Firma Venturi i Rauch zmieniła się później w Venturi, Rauch i Scott Brown (1980), aby w końcu stać się Venturi, Scott Brown and Associates w 1989. Denise Scott Brown zajęła się w niej badaniem i projektowaniem architektury powiązanej ze społeczeństwem i środowiskiem miejskim, które ją otaczało. Już w 1970 roku przygotowała słynny projekt modernizacji filadelfijskiej South Street, który spotkał się z szerokim odzewem w środowisku architektów. Kolejny, jeszcze bardziej znany projekt tego rodzaju dotyczył szerokich studiów i rewitalizacji Washington Avenue w Miami Beach na Florydzie. W kolejnych latach biuro wyspecjalizowało się w projektowaniu przestrzeni i budynków dla uczelni, muzeów i ośrodków administracyjnych. We wszystkich tych założeniach już na etapie wstępnego projektowania skrupulatnie badano wzajemny wpływ nowego budynku na zastane środowisko urbanistyczne.
Denise Scott Brown brała udział w pracach między innymi nad projektami dla Uniwersytetu Princeton, dla którego biuro stworzyło budynki Gordon Wu Hall oraz Lewis Thomas Laboratory. Dla filadelfijskiego Uniwersytetu Pensylwanii opracowała nowy kampus i plan rewitalizacji biblioteki Fisher Fine Arts. Jej kolejnym dziełem były kampusy uczelni Bryn Mawr College, Williamstown College, Uniwersytetu Michigan i Browna na Rhode Island. Pracowała też przy nowych budynkach w nowojorskim Bard College, UCLA, Dartmouth College czy na Harvardzie. Jednak jej najbardziej rozpoznawalne prace związane były z muzeami. Wspólnie z Robertem Venturim opracowała nowe skrzydło Sainsbury Wing dla National Gallery w Londynie, Muzeum Dziecięce (Children’s Museum) w Houston oraz Muzeum Sztuki w Seattle. Do jej dzieł zaliczają się również projekty poza granicami Stanów Zjednoczonych, w tym ośrodek wypoczynkowy Mielparque Nikko Kirifuri Resort w Japonii, kampus Uniwersytetu Tsinghua w Pekinie i najbardziej znana siedziba władz administracyjnych we francuskiej Tuluzie.
Niedoszła Nagroda Pritzkera
Denise Scott Brown swoje dziecięce lata spędziła w środowisku architektów, przy czym było to żeńskie środowisko. Jej matka marzyła o skończeniu studiów architektonicznych, a wiele jej przyjaciółek pracowało w tej branży. Po rozpoczęciu pracy zawodowej w firmie męża Denise Scott Brown zetknęła się z zupełnie innym światem. Jak sama wspomina, była niezmiernie zdumiona, że środowisko architektów jest zdominowane przez mężczyzn. Kobietom bardzo trudno było się w nim odnaleźć i odnieść sukces. Smutnym potwierdzeniem tego faktu było przyznanie w 1991 roku Nagrody Pritzkera jej mężowi, Robertowi Venturi, za całokształt prac, które prowadzili razem. Architektka na znak protestu odmówiła wzięcia udziału w ceremonii wręczenia nagrody.
Dwa lata wcześniej opublikowała napisany w 1975 roku, słynny artykuł „Room at the Top? Sexism and the Star System in Architecture”, w którym piętnowała dyskryminację kobiet w tej branży. Paradoksalnie, czekała z jego publikacją wiele lat, bojąc się, że może jej zaszkodzić w dalszej karierze. Trudno powiedzieć, czy publikacja miała jakiś wpływ na nieprzyznanie jej Pritzkera, natomiast sama decyzja jury spotkała się międzynarodową krytyką. Epilogiem tej sprawy była przygotowana w 2013 roku przez organizację Women In Design petycja domagająca się uznania Scott Brown za laureatkę nagrody. Inicjatywa odbiła się szerokim echem w świecie architektury – podpisało ją ponad 20 tysięcy osób – jednak nie przyniosła żadnych skutków formalnych.
Pomimo braku tej najważniejszej nagrody, Denise Scott Brown sama lub z mężem została uhonorowana wieloma innymi. Wśród nich znalazły się Nagroda Jane Drew, European Culture Award, AIA Gold Medal, Medal Ateny, Nagroda Fundacji Vilcek’a, Visionary Woman Award, Topaz Medallion Amerykańskiego Instytutu Architektów czy National Medal of Arts przyznawana przez Prezydenta USA. W 2018 roku kanadyjski reżyser Joseph Hillel nakręcił dokument „City Dreamers” o najważniejszych kobietach-projektantkach. Denise Scott Brown znalazła się w nim wraz ze swoimi znakomitymi koleżankami z Kanady – Phyllis Barbarą Lambert, Blanche Lemco van Ginkel oraz Cornelią Oberlander.
Zobacz również:
- Arata Isozaki – biografia i projekty japońskiego architekta
- Francis Kéré – historia pierwszego czarnoskórego zdobywcy Nagrody Pritzkera
