Hans Memling należał do najbardziej znanych prymitywistów niderlandzkich. Tworzył na początku XVI wieku, zajmując się głównie malarstwem religijnym i portretowym. W swojej karierze stworzył wiele tryptyków przeznaczonych do dekoracji ołtarzy – jeden z nich zatytułowany „Sąd Ostateczny” posiada Muzeum Narodowe w Gdańsku.
Geniusz wczesnego renesansu
Niewiele wiadomo o wczesnych losach Hansa Memlinga. Urodził się najprawdopodobniej około 1435 roku w pobliżu Seligenstadt. W młodości odbył podróż po północnej Europie, trafił do Brukseli, gdzie był uczniem w pracowni Rogera van der Weydena. Sławę malarza zdobył jednak w Brugii, w której zamieszkał na stałe. W tym mieście założył duży warsztat, szybko zaczął otrzymywać też zlecenia od kościołów i bogatych mieszkańców. Jego specjalnością stały się ołtarze malowane najczęściej w formie tryptyków i poliptyków. W późniejszych latach malował również portrety, stając się jednym z najbardziej znanych portrecistów swojej epoki.
Jego liczne zamówienia pochodziły od bogatych mieszkańców Brugii, bankierów, kupców i dyplomatów z Włoch, a później również od zamożnych zleceniodawców z Hiszpanii i Anglii. Okresu prosperity nie przerwała nawet przegrana Burgundii w czasie wojny i kryzys gospodarczy w Brugii. Pod koniec życia Hans Memling wciąż zatrudniał kilku uczniów w swojej pracowni. Umarł jako człowiek bogaty 11 sierpnia 1494 roku, zostawiając swoim synom pokaźny majątek, w tym kilka posiadłości ziemskich. Dzięki bogatym zleceniodawcom jego sztuka była powszechnie znana na całym kontynencie. Jego obrazy wywarły wpływ na wielu naśladujących go artystów, głównie włoskich. Szybko po śmierci zyskał miano jednego z najwybitniejszych malarzy flamandzkich. Brugia, w której mieszkał przez większość swojego życia, odwdzięczyła się jego pamięci, tworząc poświęcone jego sztuce Muzeum Memlinga.
Sąd Ostateczny 1467-1471
Wykonany w technice temperowo-olejnej na desce tryptyk początkowo nie był przypisywany Memlingowi. Jego autorstwo udowodnione zostało dopiero w połowie XIX wieku. Dzieło znajduje się obecnie w naszym kraju, w Muzeum Narodowym Gdańsku. Trafiło tam w niecodziennych okolicznościach. Dekoracja ołtarza została zamówiona przez bankiera Angola di Jacopo Taniego w Brugii i miała trafić do rodowej kaplicy San Michele pod Florencją. W czasie transportu morzem została jednak zdobyta przez pirata Piotra z Gdańska i przewieziona do Polski. Tam ołtarz znalazł się w gdańskim Kościele Mariackim jako dar. To nie koniec jego burzliwej historii. W czasie wojen wielokrotnie był wywożony i zwracany, po drugiej wojnie światowej trafił do ZSRR, gdzie pokazano go na Wystawie Dzieł Sztuki Zabezpieczonych. Potem już na stałe powrócił do Polski.
Kompozycja centralnej części „Sądu Ostatecznego” podzielona jest poziomo. W górnej części przedstawiony jest Chrystus w towarzystwie dwunastu apostołów i aniołów dmących w trąby ogłaszające Apokalipsę. Na dole znajduje się Archanioł Michał w zbroi, który oddziela za pomocą wagi dusze sprawiedliwych od grzeszników. Na lewej szali, jako człowiek prawy przedstawiony jest florencki bankier Tommaso Portinari. Uwagę zwracają ciekawe nawiązania przyrodnicze – skrzydła Archanioła zakończone są pawimi piórami, natomiast szatan ma skrzydła motyla. W części lewej dusze sprawiedliwych wstępują do Raju witane przez św. Piotra z kluczami. Większość sądzonych trafia jednak do piekła, które przedstawione jest w prawej części tryptyku. Dusze potępionych strącane są w otchłań pełną ognia, w której czekają już na nie demony.
Portret mężczyzny z monetą 1471-1474
Najbardziej znany portret wykonany przez Hansa Memlinga, z którym związana jest bardzo ciekawa historia. Obraz został namalowany farbami olejnymi na desce o wymiarach 29 na 21 centymetra. Dzieło przedstawia wizerunek młodego mężczyzny na tle krajobrazu, trzymającego w dłoni rzymską monetę z wizerunkiem Cesarza Nerona. W tle widoczna jest również charakterystyczna palma. Początkowo mężczyzna utożsamiany był z Nicolą Spinellim – grawerem pracującym na dworze Karola Śmiałego. Nowe badania wskazują jednak na osobę włoskiego kolekcjonera obrazów i monet Bernardo Bembo. Jego godło składało się z wieńca laurowego (liście laurowe widoczne są w dolnej części obrazu) i liści palmowych. Bembo w latach siedemdziesiątych piętnastego wieku był ambasadorem na dworze we Flandrii, gdzie zetknął się z obrazami Memlinga. W 1475 roku Włoch został odwołany do Florencji, zabierając ze sobą portret. Miał on prawdopodobnie wpływ na ówczesnych malarzy włoskich – od Sandro Botticellego i Givanniego Belliniego, aż po samego Leonarda da Vinci.
Siedem radości Marii 1480
Pokaźnych rozmiarów (81 na 189 centymetrów) obraz jest rodzajem malarskiej opowieści z życia Maryi i Jezusa. Przedstawiono na nim ich dzieje od Zwiastowania, aż po wniebowzięcie Matki Boskiej, z wyłączeniem męki Chrystusa. Szczegółowa i wypełniona setkami detali kompozycja przedstawia Boże Narodzenie, wędrówkę i hołd Trzech Króli, rzeź niewiniątek, kuszenie i zmartwychwstanie Chrystusa i w końcu jego wniebowstąpienia. Dzieło zamówione zostało przez Pietera Buyltinka z małżonką, którzy podarowali je następnie katedrze w Brugii. Fundatorzy obrazu zostali umieszczeni na płótnie w lewym i prawym dolnym rogu.
Muzykujące Anioły 1483
W drugiej połowie XV wieku Brugia była jednym z najważniejszych ośrodków muzyki polifonicznej w Europie. Mieszkający w tym mieście Hans Memling oddał swoje zainteresowanie muzyką na tryptyku „Muzykujące Anioły”. Dzieło powstało na zamówienie kastylijskiego kościoła Santa María La Real. Środkowa część obrazu przedstawia Chrystusa w otoczeniu dwóch śpiewających tercetów anielskich. Na bocznych skrzydłach namalowani są kolejni anielscy muzycy. Z dzisiejszego punktu widzenia, bardzo cenne jest realistyczne odwzorowanie ówczesnych instrumentów muzycznych, w większości już nieużywanych w naszych czasach. Widzimy tam więc tubmarynę, businę, pomort, portatyw i wiolę. Prace nad dziełem trwały jedenaście lat. Tryptyk stanowił dopełnienie większej części ołtarza przedstawiającej wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny, która niestety zaginęła.
Dyptyk Maartena van Nieuwenhove 1487
Jeden z dwóch ocalałych do dzisiaj dyptyków autorstwa Memlinga. Dzieło charakteryzuje się niezwykłą, wręcz trójwymiarową kompozycją przestrzenną, którą można jeszcze pogłębić poprzez otwarcie jego skrzydeł. Lewą część dzieła zajmuje portret Maryi z Jezusem sięgającym po jabłko – symbol upadku i wygnania z Raju. Przyjmujący je Jezus staje się odkupicielem grzechów ludzkości i jej zbawicielem. Z prawej strony przedstawiony został młody fundator dzieła, przyszły burmistrz Brugii, Maarten van Nieuwenhove. Artysta namalował go w czasie modlitwy, a raczej podczas objawienia. Wskazuje na to wypukłe lustro znajdujące się za plecami Maryi, w którym odbijają się wnętrze komnaty i sylwetki portretowanych. W tle widoczny jest bogato ozdobiony pokój, przez którego okna widać zbiornik wodny i miasto w oddali. Na witrażach umieszczono postaci świętych oraz herby rodziny zamawiającego obraz. Otwierając dyptyk pod pewnym kątem, można ulec złudzeniu, że obraz staje się w pełni trójwymiarowy.
Tryptyk Benedetta Portinariego 1487
Kolejna z prac wykonana na zlecenie hojnego patrona, zawierająca jego podobiznę. Tym razem zleceniodawcą był Benedetto di Pigello Portinarie, doradca Karola Zuchwałego. Obecnie dzieło Memlinga zostało podzielone i znajduje się w dwóch muzeach – część środkowa w Galerii Malarstwa w Berlinie, a skrzydła we florenckiej Galerii Uffizi. Tryptyk Memlinga ma charakter podobny do innych dzieł artysty powstałych w tym okresie. W jego centralnej części znajduje się portret Matki Boskiej z Dzieciątkiem z charakterystycznym i często używanym przez malarza symbolicznym motywem jabłka – symbolu grzechu. Na lewym skrzydle widzimy skupionego na modlitwie św. Benedykta, natomiast prawa część dzieła poświęcona jest zamawiającemu obraz. Przedstawiono na niej Benedetto Portinariego z dłońmi złożonymi w modlitwie i w bogatych szatach.
Relikwiarz św. Urszuli 1489
Jednym z późnych i bardzo oryginalnych dzieł Memlinga jest Relikwiarz świętej Urszuli pochodzący z końca XV wieku. Wykonana z drewna skrzynia ma wymiary 87 na 33 na 91 centymetrów i przypomina ozdobny dom z dwuspadowym dachem. Jego architektura nawiązuje do późnego gotyku z charakterystycznymi niszami, iglicami i statuami. Na ścianach i dachu relikwiarza umieszczone są malowidła poświęcone legendzie o męczennicy, św. Urszuli. Możemy na nich obejrzeć podróże świętej do Kolonii, Bazylei i Rzymu, męczeństwo jej jedenastu towarzyszek, a także śmierć jej samej. W owalnych medalionach umieszczono wizerunki Matkę Boską, św. Urszulę oraz postacie aniołów. Obecnie dzieło artysty można oglądać w Muzeum Memlinga w Brugii.
Zobacz również:
- Peter Paul Rubens – jeden z najwybitniejszych malarzy epoki baroku
- Diego Velázquez – historia nadwornego malarza króla Filipa IV
