Oscar Niemeyer – przyjaciel Fidela Castro, zadeklarowany komunista, posiadacz Orderu Lenina. Genialny modernista, projektant nowej stolicy Brazylii i siedziby Organizacji Narodów Zjednoczonych w Nowym Jorku. Laureat wielu konkursów, wizjoner i brazylijski skarb narodowy. Jego życie i najważniejsze dokonania poznasz w poniższym artykule.
Oscar Niemeyer – młodość i pierwsze projekty
Oscar Ribeiro de Almeida Niemeyer Soares Filho, bo tak brzmiało pełne nazwisko brazylijskiego architekta, urodził się 15 grudnia 1907 roku w Rio de Janeiro. Jego przodkowie przybyli na kontynent amerykański z Portugalii, natomiast ich wcześniejsze korzenie sięgały Niemiec.
Młody Oscar Niemeyer chętnie korzystał z uroków życia w gorącym Rio. Jednak już od dzieciństwa interesował się rysunkiem i w tym kierunku starał się rozwijać. W 1928 roku opuścił szkołę i poślubił Annitę Baldo – córkę włoskich imigrantów. Nie porzucił jednak marzeń o architekturze – wstąpił do Narodowej Akademii Sztuk Pięknych (Escola Nacional de Belas Artes) w Rio de Janeiro. Dyplom architekta uzyskał w niej w 1934 roku.
Po krótkim epizodzie w firmie prowadzonej przez ojca Oscar Niemeyer rozpoczął pracę w biurze znanego brazylijskiego architekta Lúcio Costy, którego znał jeszcze z czasów studenckich. Początkowo pracował na stanowisku kreślarza, nie otrzymując za swoją pracę żadnego wynagrodzenia. Większe znaczenie miała dla niego praca w środowisku renomowanych architektów i możliwość zdobywania doświadczenia przy dużych projektach.
Doskonała okazja ku temu trafiła się już w 1936 roku. Niewiele starszy od Oscara Niemeyera Lúcio Costa został wybrany przez rząd Brazylii do zaprojektowania nowej siedziby Ministerstwa Zdrowia i Edukacji w Rio de Janeiro. Do zrealizowania tego projektu powstał zespół złożony z architektów młodszego pokolenia, którym przewodniczył Costa.
Do pracy zaproszono również samego Le Corbusiera, który osobiście przyleciał do Rio de Janeiro. Oscara Niemeyer współpracował ze szwajcarskim architektem początkowo jako kreślarz pracujący nad przeniesieniem jego koncepcji na papier. Jego rysunki wywarły duże wrażenie na mistrzu modernizmu. Młody Brazylijczyk stał się pełnoprawnym członkiem zespołu projektantów, a po przedstawieniu swoich koncepcji został w 1939 roku wyznaczony przez Lúcio Costę jego kierownikiem.
Prace zostały zakończone w 1945, a ich efektem było powstanie nowego gmachu ministerstwa, czyli Palácio Gustavo Capanema. Przeszklony budynek osadzony został na kolumnach, które unoszą go nad ziemią, nie zakłócając miejscowego krajobrazu. W projekcie po raz pierwszy dał się poznać styl Niemeyera, który łączył w sobie modernizm z akcentami typowymi dla Brazylii – żywymi kolorami i połączeniem architektury z miejscową przyrodą.
Rok 1939 był przełomowy dla Oscara Niemeyera. Lúcio Costa i on zostali zaproszeni do zaprojektowania pawilonu Brazylii na Wystawę Światową w Nowym Jorku. W rezultacie ich pracy powstał budynek niezwykle lekki i elegancki, silnie kontrastujący z innymi bryłami. Dzieło Brazylijczyków spodobało się tak bardzo, że dostali oni od burmistrza Nowego Jorku – Fiorello La Guardii – klucze do miasta.
Projekt Pampulha
Jednak, jak przyznaje sam Oscar Niemeyer, jego talent miał szansę rozwinąć się na dobre dopiero rok później. W 1940 roku spotkał on burmistrza prowincji Minas Gerais – Juscelino Kubitscheka – który poszukiwał projektantów do dużego projektu urbanistycznego – zupełnie nowej dzielnicy Bello Horizonte.
Zespół nowych budynków nazwany Pampulha miał stanąć nad sztucznym jeziorem w północnej części miasta. W jego skład wchodziły kluby jachtowe i golfowe, kasyno, restauracja na sztucznej wyspie oraz kościół. Wśród nowych budynków miała znaleźć się też letnia rezydencja burmistrza miasta.
Najbardziej znanym budynkiem w kompleksie Pampulha stał się kościół św. Franciszka z Asyżu. Oscar Niemeyer zastosował w nim po raz pierwszy żelbeton w nietypowej formie łuków. Ściany i dach budynku stanowią jedną, zakrzywioną powierzchnię. Dzięki temu rewolucyjnemu rozwiązaniu kościół stał się jednym z pierwszych ikonicznych budynków Brazylii.
MoMa i projekt siedziby ONZ
Projekt został ukończony w 1943 roku i z miejsca zyskał światowy rozgłos. W tym samym roku w nowojorskim Muzeum Sztuki Nowoczesnej (MoMA) odbyła się wystawa “Brazil Builds”, na której pokazano wiele zaprojektowanych przez Niemeyera budynków. Jego styl oparty na fundamentach Le Corbusiera połączonych z brazylijską spontanicznością spotkał się z ciepłym przyjęciem krytyki.
Po międzynarodowym sukcesie nowojorskiej wystawy i projektu Pampulha Oscar Niemeyer stał się znanym i cenionym architektem. W 1947 roku został zaproszony do zespołu twórców z całego świata pracujących nad projektem siedziby ONZ w Nowym Jorku. Spotkał tu ponownie swojego mentora Le Corbusiera. Ich wspólny projekt został wybrany do realizacji, choć został dokończony już przez amerykańskich architektów.
Niestety, dalszą współpracę z Amerykanami uniemożliwiły poglądy polityczne brazylijskiego architekta, który był zadeklarowanym sympatykiem ruchów komunistycznych. W 1945 roku wstąpił do Brazylijskiej Partii Komunistycznej, w której pozostał do końca swojego życia. Niemeyer dwukrotnie otrzymywał propozycję pracy na amerykańskich uczelniach (Yale i Harvard), ale za każdym razem odmawiano mu wizy z przyczyn politycznych.
Okres powojenny
Brazylijczyk skupił się więc na realizacji projektów we własnej ojczyźnie. W Belo Horizonte zaprojektował najwyższy kompleks budynków mieszkalnych – JK Building (1951), w którym zamieszkało ponad 1000 rodzin. Wcześniej zaprojektował zespół Ibirapuera Park (1948) na czterechsetną rocznicę powstania Sao Paulo. W tym samym roku powstała główna siedziba Banco Mineiro da Produção w Belo Horizonte.
Na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych Oscar Niemeyer zaprojektował wiele mniejszych, ale równie przełomowych budynków. Wśród nich znalazły się między innymi domek letni w Mendes (1949) stworzony dla ojca architekta, dom ministra dla Gustavo Capanemy (1947) oraz Prudente de Morais Neto house w Rio de Janeiro (1943–49). W 1952 roku powstał dom Leonela Mirandy, budynek o bardzo ciekawym rozwiązaniu architektonicznym w postaci dwóch spiralnych ramp i dachu w kształcie skrzydeł motyla. Równie przełomowe rozwiązanie z dachem w kształcie namiotu znalazło się w Cavanelas House (1954). Rok wcześniej Niemeyer zaprojektował dom dla siebie, budynek idealnie współgrający z naturalnym otoczeniem i uważany za jego największe dzieło w dziedzinie małej architektury.
W roku 1955 Oscar Niemeyer zaprojektował jeden z najbardziej wizjonerskich budynków tamtego okresu – Muzeum Sztuki Nowoczesnej w wenezuelskim Caracas. Bryłę w kształcie odwróconej piramidy osadzono w otaczających ją górzystych krajobrazach, skąd dominuje nad miastem. Przeszklony sufit i bardzo nowoczesny (jak na tamtą epokę) elektroniczny system kontroli, zapewniały przez cały czas jednakowe warunki oświetlenia.
Brasillia – stolica od zera
W 1956 roku powstało – jak mówił Oscar Niemeyer – dzieło jego życia. W tym roku Juscelino Kubitschek został wybrany na Prezydenta Brazylii i postanowił wcielić w życie śmiały projekt o gigantycznych rozmiarach – zbudować od zera nową stolicę kraju. Miały w niej powstać nie tylko budynki użyteczności publicznej, ale cała infrastruktura mieszkaniowa i handlowa. Do realizacji tej niezwykłej koncepcji wybrano dwóch twórców. Lúcio Costa miał zaprojektować cały układ urbanistyczny, a Niemayer poszczególne budynki.
Stworzenie całego miasta od podstaw jest marzeniem chyba każdego architekta. Nowa stolica kraju – miasto Brasilia – miała być czymś na kształt socjalistycznej utopii, w której nowoczesne budynki mieszkalne należą do państwa i są wynajmowane robotnikom. Projekt zakładał powstanie parków, muzeów i całego nowoczesnego systemu komunikacyjnego. Budowa nowej stolicy była potężnym stymulatorem do rozwoju całej gospodarki kraju.
Brazylijski architekt zaprojektował w niej wiele budynków – rezydencję Prezydenta (Pałac Alvorada) i Plac Trzech Władz, budynek Ministerstwa Spraw Zagranicznych (Pałac Itamarati), siedzibę Prezydenta (Pałac Planalto), budynek Kongresu Narodowego i wiele innych. Najsłynniejszy projekt Niemeyera w Brasilli to Katedra Matki Bożej z Aparecidy. Ten położony na planie okręgu kościół zbudowany został z żelbetonu i szkła. Konstrukcja opiera się na szesnastu potężnych przyporach, każda o wadze 90 ton. Symbolicznie wygięte ku górze tworzą obraz korony cierniowej.
Brasillia okazała się ogromnym sukcesem. W 1987 roku została wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, a sam Niemeyer po jej stworzeniu został dziekanem Wydziału Architektury na Uniwersytecie Brasilli. W roku ukończenia projektu stał się też honorowym członkiem Amerykańskiego Stowarzyszenia Architektów (AIA) oraz laureatem Międzynarodowej Leninowskiej Nagrody Pokoju.
Oscar Niemeyer – emigracja i powrót do kraju
Niestety, wkrótce potem w Brazylii zmienił się klimat polityczny – do władzy doszła prawicowa wojskowa junta, a Niemayer musiał opuścić kraj. Otworzył biuro w Paryżu, gdzie projektował nowe budynki dla klientów z całego świata. W 1966 roku według jego projektów powstała siedziba Francuskiej Partii Komunistycznej. Wśród innych realizacji znalazła się Politechnika w Algierii, kasyno na Maderze czy siedziba firmy Mondadori we Włoszech.
Oscar Niemeyer pozostał czynnym architektem do końca swojego życia. W latach osiemdziesiątych powrócił do ojczyzny, gdzie wciąż projektował. W 1996 roku powstało Muzeum Sztuki Współczesnej Niterói w prowincji Rio de Janeiro – kolejny wizjonerski budynek w kształcie odwróconego, ściętego stożka osadzonego na pojedynczej podporze. W 2002 roku w Kurytybie otwarto Muzeum Oscara Niemeyera – budowlę w kształcie oka. Cztery lata później oddano do użytku Kompleks Kulturalny Republiki (Complexo Cultural da República) w Brasilli.
Działalność brazylijskiego architekta nie ograniczała się do własnego kraju. W swoim biurze położonym w Rio de Janeiro zaprojektował, otwarte w 2011 roku, Międzynarodowe Centrum Kulury Oscara Niemeyera w hiszpańskim Avilés. W londyńskim Hyde Parku stworzył Serpentine Gallery. Jednym z jego ostatnich projektów było Auditorium Oscar Niemeyer – piękna sala koncertowa zbudowana we włoskim Ravello.
Życie spełnione
Swoje ostatnie budynki architekt projektował, mając już powyżej stu lat. W tym okresie znacznie pogorszył się stan jego zdrowia. Dużą część czasu musiał spędzać w szpitalach, jednak wciąż – jak sam mówił – chciał być zajęty pracą, spotykać się z przyjaciółmi i żyć dawnym rytmem. Przez 76 lat był żonaty z Annitą Baldo, która zmarła w 2004 roku. Miał z nią jedyną córkę – Annę Marię. W wieku 99 lat ożenił się ponownie – ze swoją wieloletnią sekretarką Verą Lucią Cabreirą. Pomimo bycia przez całe życie nałogowym palaczem Niemeyer dożył 104 lat. Zmarł 5 grudnia 2012 roku w Szpitalu Samarytan w Rio.
Oscar Ribeiro de Almeida Niemeyer Soares Filho z pewnością był architektem wybitnym. Jego projekty budynków przesycone początkowo duchem Le Corbusiera, stopniowo ewoluowały w stronę własnego, rozpoznawalnego stylu. Jak sam opowiadał, denerwowały go wymyślone przez człowieka linie proste, wolał opierać się na krzywych, które dostrzegał w górzystych krajobrazach mojej ojczyzny. Przez całe swoje długie i owocne życie wierny był swoim ideałom i poglądom politycznym. Nie zrobił przez to kariery w Stanach Zjednoczonych, ale został doceniony w wielu innych miejscach na świecie. Był znajomym wielu przywódców i twórcą dziesiątków budynków, z których wiele zyskało status kultowych. Dzieło jego życia – zbudowana w środku dżungli od podstaw nowa stolica Brasillia – na zawsze pozostanie czymś wyjątkowym. Snem, który został zrealizowany dzięki energii i wizji wielu ludzi. W tym tych najważniejszych – Juscelino Kubitscheka, Lúcio Costy i oczywiście Oscara Niemeyera.
Zobacz również:
