Charakterystyczne obrazy z rozmytymi okręgami stały się znakiem rozpoznawczym jednego z najwybitniejszych polskich twórców — Wojciecha Fangora. Artysta zaczynał od malarstwa figuratywnego i socrealistycznego, ale dopiero jego abstrakcyjne dzieła przyniosły mu sławę i uznanie na całym świecie.
W atmosferze sztuki
Wojciech Bonawentura Fangor urodził się 15 listopada 1922 roku w Warszawie, w bogatej i wpływowej rodzinie. Jego ojciec Konrad był absolwentem inżynierii na Politechnice Lwowskiej, a matka Wanda z Chachłowskich wykształconą pianistką. Matczyne zamiłowanie do sztuki sprawiło, że jej syn zaczął interesować się malarstwem, chociaż nie stronił też od bardziej naukowego hobby — astronomii. Młody Fangor uczęszczał do elitarnych, prywatnych szkół, a jednocześnie uczył się malować pod opieką uznanych nauczycieli — Tadeusza Kozłowskiego, Felicjana Kowarskiego i Tadeusza Pruszkowskiego.
Już w wieku 14 lat Wojciech Fangor zaczął odbywać długie podróże po Europie śladami największych mistrzów malarstwa. Odwiedził Wenecję, Florencję, Neapol, Rzym i Paryż. W stolicy Francji znalazł się w czasie Wystawy Światowej, podczas której obejrzał słynną „Guernikę” Pabla Picassa. Drugą wojnę światową spędził w rodzinnej posiadłości w Klarysewie. Cudem uniknął rozstrzelania w czasie łapanki — to dramatyczne wydarzenie odbiło się echem w jego późniejszych dziełach.
Stylistyka socrealistyczna
Po II wojnie światowej Wojciech Fangor zaprezentował swoje prace i zdał egzaminy, uzyskując dyplom magistra malarstwa Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Znajomość malarstwa klasycznego i praktyka w sztuce figuratywnej pozwoliły mu odnaleźć się w narzuconej przez władze nowej koncepcji sztuki masowej — socrealiźmie. Artysta tworzył początkowo dekoracje na wielkie imprezy polityczne, na przykład Kongres Zjednoczeniowy PPR i PPS. Z tego okresu pochodzi też kilka dzieł, które przyniosły mu uznanie na terenie kraju.
Pierwszym z nich było obraz „Postaci” będący krytyką zachodniego, konsumpcyjnego stylu życia w zestawieniu z socjalistycznym światem pracy fizycznej. Kolejny obraz zatytułowany „Matka Koreanka” przedstawiał dramatyczną scenę z wojny w Korei, w której małe dziecko rozpacza nad ciałem zabitej matki. Dzieło zostało wystawione wraz z następnym obrazem Fangora „Lenin w Poroninie” na ogólnopolskiej wystawie sztuk plastycznych w Galerii Zachęta i zdobyło tam drugą nagrodę. W 1954 roku artysta namalował na konkurs historyczny kolejne, bardzo znane płótno pozostające w podobnej stylistyce. Mowa tu o obrazie „Kucie kos” przedstawiającym trzech powstańców przekuwających kosę na stylizowanym kowadle.
Polska Szkoła Plakatu
Na początku lat pięćdziesiątych Wojciech Fangor zainteresował się światem plakatu. Początkowo tworzył w stylistyce typowych socjalistycznych plakatów propagandowych, za które otrzymał drugą nagrodę na Drugiej Krajowej Wystawie Plakatu w 1952 roku. Wraz ze śmiercią Stalina nastała większa swoboda wyrazu dla polskich artystów. Skorzystał z niej także Fangor, rezygnując z socrealistycznej stylistyki. W kolejnych latach stał się jednym z współtwórców Polskiej Szkoły Plakatu, artystycznego prądu, który rezygnował z dosłowności na rzecz metafory, prostych znaków graficznych i niedopowiedzeń. W latach pięćdziesiątych artysta zaprojektował ponad 100 plakatów filmowych. Do najsłynniejszych należy ten do filmu Andrzeja Wajdy „Popiół i diament” stworzony w formie odręcznego pisma w kolorze czerwonym i czarnym, otoczonego grubą, czerwoną ramką.
Studium przestrzeni
Od roku 1958 Wojciech Fangor rozpoczął próby z malarstwem abstrakcyjnym, które przyniosło mu sławę na całym świecie. Jako pierwsze pojawiły się geometryczne, rozmyte formy w kolorach białym i czarnym. Płaskie płótna były jedynie częścią instalacji artystycznej, ponieważ według Fangora kolejnym ważnym czynnikiem w nowej sztuce była przestrzeń trójwymiarowa. Wyrazem tej idei było pierwsza w Polsce instalacja przestrzenna, którą artysta przygotował wraz z Stanisławem Zamecznikiem.
„Studium przestrzeni” składało się z kilku czarno-białych płócien umieszczonych pod różnymi kątami i na różnej wysokości, tworzących razem zaskakującą całość. Instalacja oglądana z różnych miejsc wyglądała zupełnie inaczej, poszerzając możliwości odbioru i interpretacji. Przełomowe dzieło wyprzedziło o kilka lat nieco podobną instalację Roberta Morrisa wystawioną w Nowym Jorku i uważaną w tamtym czasie za przełomową. Niestety, polscy krytycy nie byli jeszcze gotowi na tak awangardową sztukę i chłodno odnieśli się do „Studium przestrzeni”. Jak wspominał sam twórca, była to jedna z przyczyn jego decyzji o emigracji na Zachód, bardziej otwarty na ten rodzaj sztuki nowoczesnej.
Pierwsze sukcesy za granicą
Niedoceniona w Polsce abstrakcyjna twórczość Wojciecha Fangora została dostrzeżona za granicą. W 1959 roku kilka obrazów polskiego artysty zostało zaprezentowanych podczas wystawy zbiorowej w Stedelijk Museum (Muzeum Miejskie Amsterdamu). Pokazano na niej także nową instalację przestrzenną Fangora i Zamecznika „Color in Space”. W przeciwieństwie do poprzedniczki tym razem twórcy wykorzystali w pracy również kolor. Był to okres, w którym malarz zaczął eksperymenty z elementem definiującym później jego styl — barwnymi, rozmytymi okręgami.
Na początku lat sześćdziesiątych wzrosło zainteresowanie Zachodu sztuką artystów zza żelaznej kurtyny. Polskę odwiedził Peter Selz, który przygotowywał w nowojorskim Muzeum Sztuki Nowoczesnej (MoMA) wystawę „Fifteen Polish Painters”. Wśród zaprezentowanych artystów znalazły się takie sławy jak Tadeusz Kantor, Jerzy Nowosielski, Henryk Stażewski oraz Wojciech Fangor. Motywem przewodnim była polska sztuka niefiguratywna, a prace Fangora zrobiły na niej prawdziwą furorę. Amerykańska publiczność nieznająca twórczości zza Żelaznej Kurtyny była zdumiona jej jakością i różnorodnością.
Amerykańsko-europejskie wojaże
Międzynarodowe uznanie skłoniło Wojciecha Fangora do podjęcia decyzji o wyjeździe z kraju. W latach 1960-62 zdążył on jeszcze zaprojektować serię abstrakcyjnych mozaik dla Dworca PKP Warszawa Śródmieście, a potem zrezygnował z profesury w warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych i wyjechał najpierw do Wiednia, a potem USA. W Waszyngtonie był stypendystą Fundacji Forda, mając okazję do spotkania z takimi sławami amerykańskiej sztuki abstrakcyjnej jak Mark Rothko czy Robert Goldwater. Styl Fangora ewoluował, stał się częścią rodzącego się nurtu op-artu – sztuki opartej na iluzji optycznej. W kolejnych latach polski twórca odwiedził Paryż, Berlin i Londyn, wystawiając w tych miastach swoje obrazy. Został tam zauważony przez Williama C. Seitza, kuratora organizującego wystawę „The Responsive Eye”, który włączył do niej dzieła Polaka, między innymi płótno „No. 17”. Pokazywana w muzeach sztuki w Seattle, Pasadenie i Baltimore ekspozycja nie wywołała entuzjazmu krytyków, spodobała się natomiast masowej publiczności.
Emigracja do Stanów Zjednoczonych
W 1966 roku Wojciech Fangor przyjął posadę wykładowcy w Fairleigh Dickinson University w New Jersey i zamieszkał w Stanach Zjednoczonych na stałe. W okresie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych artysta nadal poruszał się w stylistyce op-artu, tworząc serie obrazów z geometrycznymi formami, głównie kolistymi. Krytycy nazwali go największym romantykiem tego nurtu, kierującym się nie chłodną kalkulacją, a polegającym na intuicji i sercu. Rok 1970 przyniósł największy sukces w karierze Wojciecha Fangora — jego dzieła zostały pokazane na indywidualnej wystawie w nowojorskim Muzeum Guggenheima. Było to wydarzenie, którego do dzisiaj nie powtórzył żaden z polskich artystów. Pokazane obrazy spotkały się z ciepłym przyjęciem krytyki i umocniły pozycję polskiego twórcy na wymagającym, amerykańskim rynku. W okresie 1972-1977 Fangor brał udział w pracach w zespole harvardzkiego profesora architektury Jerzego Sołtana projektując wystrój szkół podstawowych w miejscowościach Brockton i Lynn w stanie Massachusetts.
Powrót do kraju
W 1999 roku polski artysta podjął decyzję o powrocie do kraju i zamieszkał we wsi Błędów odległej o 60 kilometrów od Warszawy. Wrócił do Polski jako sławny, cieszący się dużym uznaniem artysta. W kolejnych latach jego prace pokazywane były na kilku wystawach, w tym dużej retrospektywie na Zamku Ujazdowskim w stolicy. Również za granicą prace naszego artysty były pokazywane podczas kilku okazji, w tym w 2004 roku w Muzeum Sztuki w Los Angeles. Jednak decyzja o powrocie do ojczyzny źle wpłynęła na rozpoznawalność i popularność twórczości Fangora poza granicami kraju. Ostatnim projektem zrealizowanym przez malarza w 2007 roku była seria siedmiu murali na stacjach nowej linii warszawskiego metra. Stanowiły one nawiązanie do mozaik z dworca PKP, chociaż wykonano je w zupełnie innej stylistyce. Na każdej stacji metra znalazł się zgeometryzowany, barwny napis z nazwą przystanku, przyciągający wzrok widza od pierwszego spojrzenia. Osiem lat później, 25 października 2015 roku Wojciech Fangor zmarł i został pochowany w Alei Zasłużonych na warszawskich Powązkach.
Dziedzictwo wielkiego artysty
Twórczość Wojciecha Fangora ewoluowała na przestrzeni lat od malarstwa figuratywnego i socrealistycznego, Polskiej Szkoły Plakatu, do op-artu i charakterystycznych dla niego kolistych form geometrycznych. Był jednym z najbardziej rozpoznawalnych i słynnych przedstawicieli polskiej sztuki na świecie. Do dzisiaj jako jedyny artysta z naszego kraju miał indywidualną wystawę w jednym z najbardziej prestiżowych muzeów świata — Muzeum Guggenheima. O jego twórczości powstało kilka filmów i monografia autorstwa Bożeny Kowalskiej „Wojciech Fangor. Malarz przestrzeni”.
Jego obrazy można podziwiać w wielu muzeach na całym świecie — w nowojorskim MoMA, Kolekcji Philipsa w Waszyngtonie, Muzeum Sztuki Nowoczesnej w San Francisco, Stedelijk Museum w Amsterdamie czy w Muzeum Izraelskim w Jerozolimie. W Polsce jego płótna znajdują się w Muzeum Narodowym w Warszawie (Matka Koreanka), Muzeum Warszawy (Kucie kos) oraz Muzeum Sztuki w Łodzi (Postaci).
Wiele dzieł artysty znalazło się również w prywatnych zbiorach — posiadaczem jednej z największych kolekcji jest Wojciech Fibak. Ich ceny osiągają obecnie światowy poziom — w 2020 roku rozetę „M22” sprzedano w domu aukcyjnym DESA Unicum za 7,3 miliona złotych. Za swoje osiągnięcia Wojciech Fangor odznaczony został między innymi Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, Złotym Krzyżem Zasługi oraz Złotym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”.
Zobacz również:
