Henri Matisse był jednym z największych i najbardziej rozpoznawalnych francuskich artystów XX stulecia. Zajmował się malarstwem, rzeźbą, grafiką, ale przede wszystkim zapisał się w historii sztuki jako autor niezwykle barwnych obrazów, którymi zapoczątkował fowizm.
Henri Matisse – artysta z przypadku
Henri Émile Benoît Matisse urodził się 31 grudnia 1869 roku w miejscowości Le Cateau-Cambrésis. Jego ojciec zajmował się handlem zbożem, natomiast matka była malarką amatorką. W 1887 roku młody Matisse wyjechał do Paryża studiować prawo, jednak atak wyrostka robaczkowego i długa rekonwalescencja po nim zmusiły go do powrotu. Przez kilka miesięcy przyszły artysta leżał przykuty do łóżka. Matka podarowała mu pudełko farb, a przyjaciel Léon Bouvier, który zajmował się amatorsko malarstwem, wprowadził go w tajniki sztuki. Były to pierwsze doświadczenia Mattisse’a z malowaniem, który jak sam wspominał – „odkrył raj”. Po wyzdrowieniu zapisał się na kurs rysunku, a wkrótce potem wyjechał ponownie do Paryża, tym razem studiować sztukę.
W okresie studiów jego mentorem był Gustave Moreau, który zachęcał uczniów do szukania własnego stylu. Pierwsze obrazy Matisse’a przedstawiały głównie martwe natury i pejzaże w stonowanych kolorach. Dopiero spotkanie z Australijczykiem Johnem Russellem całkowicie odmieniło spojrzenie młodego artysty na sztukę. Poznał on wtedy dzieła impresjonistów oraz przyjaciela Russella – Vincenta van Gogha. Od tego momentu porzucił ziemiste kolory na rzecz jaskrawych barw. W tym okresie zaczął też wystawiać w galeriach swoje pierwsze prace, a dwie z nich zakupiło państwo. W ciągu kolejnych lat artysta podróżował po Europie. Najpierw odwiedził Londyn, w którym zafascynowały go obrazy J.M.W.Turnera. Pod ich wpływem stworzył na Korsyce około pięćdziesięciu płócien, w tym słynny „Le Mur Rose”.
Dzikie bestie fowizmu
W 1905 roku Henri Matisse i kilku innych malarzy tworzących w podobnym, uproszczonym i pełnym żywych kolorów stylu, wzięło udział w paryskim Salonie Jesiennym. Ich prace znalazły się w jednym pokoju, w którego centrum stało klasyczne popiersie autorstwa francuskiego rzeźbiarza Alberta Marque’a. Odwiedzający wystawę znany krytyk sztuki Louis Vauxcelles w opisie swoich wrażeń umieścił zdanie o „Donatello otoczonym przez dzikie bestie” nawiązując do klasycznej rzeźby zestawionej z płótnami wyrażającymi dzikie emocje za pomocą kaskady jaskrawych barw. Jego relacja znalazła się w popularnym dzienniku „Gil Blas”, a określenie „dzikie bestie” (les fauves) przylgnęło do nowego stylu i dało początek jego nazwie. Dla wielu był on jednak zbyt rewolucyjny – inny znany krytyk Camille Mauclair pisał o puszce farby rzuconej widzom w twarz. Mimo nieprzychylnych reakcji Matisse zdołał sprzedać „Kobietę w kapeluszu” – jeden z dwóch wystawianych obrazów. Nabywcami byli Gertruda i Leo Stein, amerykańscy kolekcjonerzy sztuki, z którymi artysta związał się na dłuższy czas.
Fowizm stał się faktem, a Henri Mattisse i jego rywal i przyjaciel André Derain zostali okrzyknięci jego liderami. Do grupy podobnie tworzących artystów dołączyli jeszcze Georges Braque, Raoul Dufy i Maurice de Vlaminck. Ich mentorem był profesor paryskiej École des Beaux-Arts Gustave Moreau. Jednak tak naprawdę korzenie fowizmu wiążą się z namalowanym przez Mattisse’a rok wcześniej obrazem „Luxe, Calme et Volupté” (Przepych, spokój i rozkosz) inspirowanego wierszem Charles’a Baudelaire’a „Zaproszenie do podróży”. Płótno namalowane w czasie pobytu w Saint Tropez stanowi pomost pomiędzy neoimpresjonizmem, puentylizmem i fowizmem. Nowy styl nie przetrwał próby czasu i już w kilka lat później zaniknął. Nie wpłynęło to jednak w żaden sposób na karierę Mattisse’a, który w tym czasie zdobywał już coraz większą popularność.
Mecenat Steinów i finansowa stabilizacja
Francuski artysta poznał Gertrudę i Leo Steina – bogatych, amerykańskich kolekcjonerów sztuki zamieszkujących w Paryżu – w czasie Wystawy Jesiennej. Od tego momentu stał się częstym gościem w ich salonie, gdzie poznał Pabla Picassa. Hiszpański malarz było od Matisse’a młodszy o jedenaście lat i jak wspominała Gertruda, był jego zupełnym przeciwieństwem. Francuz był dojrzały, uczony, w malarstwie kierujący się rozsądkiem, podczas gdy Picasso tętnił nowymi, szalonymi pomysłami. Nie przeszkodziło to obu artystom zaprzyjaźnić się na długie lata, a jednocześnie rywalizować ze sobą na gruncie malarstwa. Steinowie stali się nabywcami wielu płócien malarza, pomagali mu również w innych dziedzinach, finansując jego projekty.
Dzięki związkowi z bogatą rodziną Henri Matissowi udało się otworzyć w 1908 roku własną szkołę malarstwa. Akademia mieściła się w Couvent des Oiseaux i bardzo szybko zdobyła dużą popularność. Paradoksalnie przysporzyło to artyście sporo problemów, ponieważ od tej pory musiał dzielić swój czas pomiędzy malowanie i prowadzenie działalności edukacyjnej. W końcu, jak sam wspomina, musiał wybrać pomiędzy byciem malarzem albo nauczycielem. Wybrał to pierwsze, z niezaprzeczalną korzyścią dla sztuki światowej, zamykając szkołę w 1911 roku.
W kolejnych latach przed pierwszą wojną światową obrazy Matisse’a były wystawiane w galeriach w całej Europie – w Moskwie, Berlinie, Monachium, Londynie… Zainteresował się nimi bogaty przemysłowiec i kolekcjoner z Rosji Siergiej Szczukin. Francuski malarz stworzył dla niego dwa dzieła, które stały się później jednymi z jego najbardziej rozpoznawalnych płócień. Mowa o namalowanych w latach 1909-1910 „Muzyce” i „Tańcu”. Na tym drugim widzimy korowód uproszczonych postaci ludzkich w scenie dynamicznych pląsów na tle zielonej trawy i niebieskiego nieba. To jedno z najbardziej znanych dzieł XX wiecznego malarstwa powstało w dwóch wersjach, które obecnie można podziwiać w Museum of Modern Art (Nowy Jork) i Ermitażu (Sankt Petersburg).
Okres międzywojenny
Czterdziestosześcioletni Henri Matisse na ochotnika zgłosił się do armii w czasie pierwszej wojny światowej, nie został jednak przyjęty. Po zakończeniu działań wojennych artysta nie tylko malował. Dużą część swojego czasu poświęcał rzeźbie, a także projektował kostiumy i scenografię do baletu Igora Strawińskiego i Siergieja Diagilewa. W tym okresie wzrosła popularność Francuza w Stanach Zjednoczonych. W 1924 w Nowym Jorku zorganizowano wystawę jego prac, a rok później jego syn Pierre Matisse otworzył w tym mieście galerię promującą malarstwo ojca. Regularne podróże do USA owocują nagrodą Carnegie Prize otrzymaną w Pittsburghu. Również w Europie rosła jego sława – 1924 roku kopenhaskie muzeum Ny Carlsberg Glyptotek zorganizowało jego pierwszą retrospektywę.
W latach trzydziestych malarz udał się w podróż dookoła świata, która wywarła wielki wpływ na jego styl. Przejechał całe Stany Zjednoczone od Nowego Jorku po San Francisco. Stamtąd wypłynął na Tahiti. Rajska wyspa wywarła na nim kolosalne wrażenie. W późniejszych wspomnieniach opisywał niezwykle barwny świat morskich raf koralowych, grę świateł widzianą w czasie nurkowania i bujną, kolorową roślinność tropików. Nowojorskie Muzeum Sztuki Nowoczesnej organizuje mu w 1930 roku indywidualną wystawę, a rok później odbywa się retrospektywa. Na zamówienie kolekcjonera Alberta Barnesa tworzy monumentalne dzieło „La Danse”, którego trzecia, ostateczna wersja ozdabia Fundację Barnesa w Filadelfii.
Dramatyczny kres życia
Na początku drugiej wojny światowej Henri Matisse przechodzi poważną operację, która uniemożliwia mu pracę ze sztalugami. Przykuty do łóżka spędza czas, rysując ołówkiem i węglem. Później przenosi się do miejscowości Vance i doskonali nową technikę – połączenia gwaszów z wycinanym papierem. Członkowie jego rodziny działają aktywnie w ruchu oporu. Żona Amelia i córka Marguerite dostają się do niewoli. Pierwsza zostaje wypuszczona po pół roku, druga nie ma tyle szczęścia – torturowana ledwie uchodzi z życiem. Matisse uwiecznia później jej cierpienie w serii dramatycznych portretów. Po wyzwoleniu w 1945 roku na kolejnym Salonie Jesiennym w Paryżu pokazywane jest jego duża retrospektywa. Przywiązany do łóżka artysta nie zamierza się poddawać. W latach 1943-1947 pracuje nad ilustrowaną książką „Jazz”, w której używa nowej techniki wycinanego papieru.
Od 1949 roku Henri Matisse pracuje nad dekoracją Kaplicy Różańcowej w Vance. Do tej decyzji w znacznym stopniu przyczynia się jego pielęgniarka, siostra Monique Bourgeois. Po wizycie trójki wnucząt artysta stworzył na suficie nad łóżkiem ich portrety za pomocą węgla i dwumetrowego kija. Jak wspominał, pozwalały mu one pokonać chwile samotności w nocy. Dwa lata później stworzył swój ostatni obraz – autoportret w technice kolorowanego, ciętego papieru na płótnie, zatytułowany „Smutek króla”. Dzieło można obecnie oglądać w Centrum Pompidou w Paryżu. W listopadzie 1952 roku artysta założył muzeum poświęcone własnej twórczości – Matisse Museum w rodzinnym Le Cateau-Cambrésis. W ostatnich latach swojego życia opracowywał jeszcze projekt witrażu, który został zainstalowany w posiadłości Rockefellerów pod Nowym Jorkiem już po śmierci wielkiego artysty. Henri Matisse zmarł na atak serca w wieku 84 lat w dniu 3 listopada 1954 roku i został pochowany na cmentarzu Monastère Notre Dame de Cimiez pod Niceą.
Dziedzictwo Henri Matisse’a
Henri Matisse był jednym z najwybitniejszych artystów XX-wieku, współtwórcą i jednym z liderów fowizmu. Jego obrazy wywarły wpływ na wielu malarzy na całym świecie. Począwszy od uczniów jego akademii, przez wielu twórców amerykańskich, w tym Marka Rothko, aż po pop-art. Najwięksi malarze tego ostatniego gatunku – Andy Warhol czy Roy Lichtenstein – również przyznawali się do wpływów twórczości wielkiego Francuza na ich sztukę. Syn Mattise’a Pierre był właścicielem galerii sztuki, a drugi, Jean został rzeźbiarzem. Również wnuki poszły śladami wielkiego, dziadka zostając malarzami i rzeźbiarzami.
Obrazy Henri Matisse’a znajdują się w kolekcjach najważniejszych muzeów świata – Ermitażu, Tate Gallery w Londynie, Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Nowym Jorku, Muzeum Sztuk Pięknych im. Puszkina w Moskwie, National Gallery of Art w Waszyngtonie czy paryskim Muzeum Orsay. Duże zbiory dzieł artysty umieszczono również w dwóch muzeach dedykowanych specjalnie jego twórczości – Muzeum Matisse’a (Musée Matisse) w Cateau-Cambrésis oraz jego odpowiednikowi w Nicei. Wiele galerii regularnie organizuje też retrospektywy poświęcone jego sztuce. W dzisiejszych czasach miarą sukcesu jest także aspekt finansowy. Dzieła Matisse’a cieszą się dużą popularnością na rynku sztuki, osiągając zawrotne ceny. Jak do tej pory rekordową cenę zapłacono za jego obraz „Odalisque couchée aux magnolias”, który w 2018 roku na aukcji znalazł nabywcę za prawie 81 milionów dolarów.
Zobacz również:
